Όταν οι κρατούμενοι του Κορυδαλλού μίλησαν τα λόγια του Σοφοκλή

Ξημερώνει Τετάρτη. Και είναι η μέρα όπου ο Νίκος θα είναι ξανά ελεύθερος. Η απόφαση αποφυλάκισης του έχει ήδη εκδοθεί (μετά από ένα χρόνο εγκλεισμού) και οι ώρες για να γυρίσει στο σπίτι του είναι μετρημένες. Κι όμως· το ίδιο βράδυ, θα επιστρέψει στις φυλακές Κορυδαλλού – αυτή τη φορά οικειοθελώς.

Ο Νίκος είναι ένας από τους πρωταγωνιστές της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή, της παράστασης που από τη Δευτέρα (και για τρία βράδια) ανεβαίνει στο προαύλιο των φυλακών από κρατούμενους του καταστήματος. Αυτή είναι η κορύφωση μιας κοπιώδους οκτάμηνης προσπάθειας, ενός εντατικού θεατρικού εργαστηρίου με επικεφαλής τη σκηνοθέτρια Αικατερίνη Παπαγεωργίου. Και ο Νίκος υποδύεται τον Αίμονα, το γιο του βασιλιά της Θήβας, Κρέοντα ο οποίος επιμένει: «Πρέπει να μένουμε φύλακες των νόμων».

Η Αφροδίτη Κατσαρού στο ρόλο της Αντιγόνης και η Ζηνοβία Ανανιάδου στο ρόλο της Ισμήνης ήταν οι μοναδικές επαγγελματίες ηθοποιοί που έπαιξαν στο ανέβασμα με πρωταγωνιστές τους κρατούμενους.

Οι λέξεις εδώ παίρνουν μια περίεργη διάσταση – αν και η χωρητικότητα της φυλακής είναι, εξ ορισμού, ασφυκτική. Αρκεί να κοιτάξεις λίγο πιο ψηλά και το βλέμμα σου θα αγκιστρωθεί στα συρματοπλέγματα. Η έκπληξη είναι πως ενώ ο Αίμων αντιτίθεται στους νόμους του πατέρα του, ο Νίκος που τον υποδύεται, τους κατανοεί. Εύχεται να σταθεί αντάξιος της ευκαιρίας που του δίνει ο νόμος και η δικαιοσύνη να επιστρέψει στην κοινωνία ενώ – με απόλυτη σταθερότητα στη φωνή του – δηλώνει ευγνώμων γι’ αυτό που του συνέβη.

Για καιρό είχα χάσει τα πνευματικά μου ενδιαφέροντα. Μέσα από το εργαστήρι, ξαναβρήκα τη σχέση μου με τη λογοτεχνία, διάβασα πολύ κι αυτό σημαίνει πως είχα το χρόνο να δουλέψω με τον εαυτό μου και να κάνω την αυτοκριτική μου
Νίκος, άρτι αποφυλακισθείς, μέλος της θεατρικής ομάδας

«Μπορεί να έμεινα 12 μήνες προφυλακιστέος άδικα, αλλά αυτή η εμπειρία ήταν το εφαλτήριο ενός επαναπροσδιορισμού. Τώρα, καλούμαι να κάνω μια επανεκκίνηση», λέει. Μέσα σε όλη αυτήν την περιπέτεια, η επαφή του με το θέατρο – όσο κι αν ακούγεται ουτοπικό – έπαιξε αφυπνιστικό ρόλο. «Έχοντας πέσει θύμα της οικονομικής κρίσης, για καιρό είχα χάσει τα πνευματικά μου ενδιαφέροντα. Μέσα από το εργαστήρι, ξαναβρήκα τη σχέση μου με τη λογοτεχνία, διάβασα πολύ κι αυτό σημαίνει πως είχα το χρόνο να δουλέψω με τον εαυτό μου και να κάνω την αυτοκριτική μου. Κάθε μέρα που περνούσε στη φυλακή, ένιωθα πιο δυνατός».

Ο Κώστας ως Κρέων και ο Νίκος ως Αίμων. Πατέρας και γιος στον συγχωρητικό κόσμο του Σοφοκλή.

Ο Νίκος είναι ο μοναδικός εγγράμματος συμμετέχων στην παράσταση – καθώς οι περισσότεροι δεν έχουν καν απολυτήριο Γυμνασίου. Παρόλα αυτά, δεν αποτελεί εξαίρεση ως προς την προσωπική εξέλιξη. Η συμμετοχή στις 85 τρίωρες συναντήσεις από το Σεπτέμβριο μέχρι σήμερα δεν αποτέλεσε μόνο μια διέξοδο για τα μέλη της θεατρικής ομάδας. Πρωτίστως, αποτέλεσε ένα άνοιγμα αυτογνωσίας.

Συνειδητοποιήσαμε πως, ενώ είχαμε συναντήσει ανθρώπους ηττημένους, πείθονταν πως κάτι αξίζουν
Αικατερίνη Παπαγεωργίου, σκηνοθέτρια

«Ερχόμενοι εδώ, ο αρχικός μας στόχος ήταν να τους μετακινήσουμε από τη ματαιωμένη συνθήκη μέσα στην οποία ζουν. Οι περισσότεροι ήταν απρόθυμοι. Σταδιακά, συνειδητοποιώντας ότι ήμασταν εκεί με έγνοια, άρχισαν να μεταβολίζουν μαζί μας τα βιώματα τους, να εκτίθενται ο ένας στον άλλο, να μπαίνουν σε μια διαδικασία συλλογικότητας. Η επόμενη πίστα ήταν να τους κερδίσει η θεατρική διαδικασία. Πράγματι, άρχισε να τους προβληματίζει το ίδιο το έργο και μαζί να ελευθερώνονται τα σώματα τους. Γιατί η συνθήκη του εγκλεισμού είναι εγγεγραμμένη σε αυτά τα σώματα. Τότε ήταν που συνειδητοποιήσαμε πως, ενώ είχαμε συναντήσει ανθρώπους ηττημένους, πείθονταν πως κάτι αξίζουν», λέει η Αικατερίνη Παπαγεωργίου που σκηνοθέτησε την παράσταση και έτρεξε το πολύμηνο πρόγραμμα σε συνεργασία με τον ηθοποιό Γιώργο Πατεράκη.

Δεν είναι τυχαίο, πως υπάρχει συμμετέχων στην «Αντιγόνη» που ενώ αποφυλακίστηκε πριν από 1.5 μήνα, δεν εγκατέλειψε την προετοιμασία της παράστασης – απεναντίας ζήτησε άδεια να γυρίσει πίσω για να παίξει μαζί τους. Δεν είναι τυχαία τα παραδείγματα άλλων κρατούμενων πρωταγωνιστών, που αιτήθηκαν την αναβολή της άδειας τους για να μην χάσουν την παράσταση – κι ας είχαν τρία χρόνια να περάσουν το κατώφλι της φυλακής. Δεν είναι παράδοξο που η Αικατερίνη Παπαγεωργίου δηλώνει «πεπεισμένη πως το θέατρο είναι τρομερό σωφρονιστικό εργαλείο».

Η Αφροδίτη Κατσαρού ως Αντιγόνη αντιμετωπίζει τον βασιλιά Κρέοντα.

Όλοι οι ερμηνευτές της φορούν λευκά κοστούμια, αλλά ο Κώστας που υποδύεται τον Κρέοντα έχει ένα διακριτικό: Μια κόκκινη βελούδινη κορδέλα περασμένη στον κορμό του. Έχει συμμετάσχει ξανά σε παράσταση: Πέρυσι, στο πλαίσιο της θεατρικής ομάδας είχε υποδυθεί τον Ξέρξη στους «Πέρσες» του Αισχύλου. Σαρκάζει τη σύμπτωση να υποδύεται εξουσιαστές και δη βασιλιάδες.

Υπήρξε μια περίοδος που κι εγώ αισθανόμουν σαν βασιλιάς, γιατί είχα κατακτήσει πράγματα που δεν μου ανήκαν. Όπως ήταν φυσικό, τα έχασα όλα – όπως ο Κρέοντας – κυρίως έχασα την ελευθερία μου
Κώστας, κρατούμενος, μέλος της θεατρικής ομάδας

«Μάλλον, έχει να κάνει με τους ρόλους που έχεις αναλάβει στη ζωή σου. Ξέρεις, υπήρξε μια περίοδος που κι εγώ αισθανόμουν σαν βασιλιάς, γιατί είχα κατακτήσει πράγματα που δεν μου ανήκαν. Όπως ήταν φυσικό, τα έχασα όλα – όπως ο Κρέοντας – κυρίως έχασα την ελευθερία μου. Όμως, υπάρχουν μερικές δυνάμεις, όπως για μένα έγινε το θέατρο, που σου δίνουν το φιλί της ζωής, σε γεμίζουν όρεξη να πολεμήσεις και, γιατί όχι, να ξαναζωντανέψεις. Τουλάχιστον, εγώ άφησα πολύ πόνο να βγει στις πρόβες, κάπως απελευθερώθηκα» εξηγεί. Ακούγονται οξύμωρα όλα αυτά, από έναν άνθρωπο που βρίσκεται τρία χρόνια στη φυλακή και διακρίνει τη συντομότερη ελπίδα αποφυλάκισης σε ένα χρόνο. Ωστόσο, βγάζουν νόημα. Ο Κωνσταντίνος δεν παραιτήθηκε, πήρε πτυχίο γραφιστικής μέσα στη φυλακή – παρότι ανήκει στους τυχερούς: Έχει μια δουλειά, μια μάντρα αυτοκινήτων, να τον περιμένει κατά την έξοδο του στον ελεύθερο κόσμο.

Τις περισσότερες φορές, ωστόσο, το μέλλον διαγράφεται αβέβαιο, αν όχι ζοφερό, για τους αποφυλακισθέντες. Ο (συνονόματος του) Κώστας μπαινοβγαίνει στη φυλακή για 20 χρόνια – άλλες φορές επειδή βρέθηκε μπλεγμένος, άλλες φορές επειδή πράγματι έφταιγε, όπως ομολογεί. Ανάλογη ήταν και η τελευταία που τον έφερε στον Κορυδαλλό. «Από τη στιγμή που, κατά την αποφυλάκιση, δεν υπάρχει καμία στήριξη από το κράτος το πιο πιθανόν είναι να ξαναβρεθείς στην ίδια θέση· να αναγκαστείς να ξαναμπείς στον κύκλο της παρανομίας για να επιβιώσεις», τονίζει. Βέβαια, τώρα, δηλώνει σκληρό καρύδι και στα 60+ κάνει επαγγελματικά σχέδια.

Η σύμπτωση είναι πως ο Κώστας υπήρξε ένας άνθρωπος του θεάτρου, δουλεύοντας ως φωτιστής από το 1971. Λέει με καμάρι πως έκανε το ντεμπούτο στους «Εραστές του ονείρου», τη μεγάλη επιτυχία του θεάτρου Βέμπο με τον Τόλη Βοσκόπουλο και τη Ζωή Λάσκαρη, πως δούλεψε για τρία χρόνια στο πλευρό της Αλίκης Βουγιουκλάκη – αφηγείται στιγμιότυπα από την επιτυχία του «Σικάγο» – και πως αγαπούσε το θέατρο πάντα και αληθινά. Μοιραία, η συμμετοχή του στη θεατρική ομάδα, τον έβαλε σε σκέψεις: Πως θα ήταν τα πράγματα αν συνέχιζε να εργάζεται ως φωτιστής, αν δεν είχε παραβεί το νόμο; «Αυτό που με έκανε αποτελεσματικό στη δουλειά μου ήταν η φαντασία· όταν δεν υπήρχαν ακόμα τα εφέ, εγώ τα δημιουργούσα» λέει με κέφι, ξέροντας από πρώτο χέρι τη μεταμορφωτική δύναμη της τέχνης.

Στη θεατρική ομάδα συμμετείχαν 26 άτομα του Σωφρονιστικού καταστήματος Κορυδαλλού.

Πριν ξεκινήσει η «Αντιγόνη», Διονύσης περιφέρεται διακριτικά ανάμεσα στο κοινό, παίζοντας κλαρίνο. Ο λεπτός ήχος του παραπέμπει σε τζαζ. Ο Διονύσης είναι επαγγελματίας μουσικός – «ο κόσμος νύχτα τον έβαλε στην παρανομία» λέει – έχει συνθέσει τη μουσική της παράστασης και εξηγεί πως ο μόνος λόγος που η φυλακή δεν τον έχει επιβαρύνει ψυχολογικά είναι «γιατί μου επέτρεψαν να έχω μαζί μου το κλαρίνο. Γράφω μουσική από τα βιώματα μου εδώ, αλλά και μουσική που ονειρεύεται. Γιατί μόλις βγω θέλω να γυρίσω στην υπέροχη γυναίκα μου και στα παιδιά μας και να ταξιδέψω σε όλη την Ελλάδα κάνοντας αυτό που μου δίδαξε ο παππούς μου από τα 8 μου χρόνια: Εκείνος μου έμαθε να αγαπώ, να σέβομαι τη μουσική, να συμπεριφέρομαι στο κλαρίνο σαν να κρατώ μωρό στα χέρια μου, με τα ίδια συναισθήματα. Και να με τώρα: Η μουσική με σώζει».

Πιστεύω πως στο θέατρο είναι πιο ανοιχτόμυαλοι οι άνθρωποι, θα δεχθούν με μεγαλύτερη ευκολία εκείνον που έκανε λάθος στη ζωή του και τώρα θέλει να πάρει τα πράγματα από την αρχή
Βασίλης, κρατούμενος, μέλος της θεατρικής ομάδας

Εμπειρία του καλλιτεχνικού χώρου (πριν μπει στη φυλακή) έχει και ο Βασίλης. Τα τελευταία χρόνια έπαιζε ως βοηθητικός ηθοποιός στις μεγάλες τηλεοπτικές επιτυχίες του ΑΝΤ1 και έτσι όταν προφυλακίστηκε (λόγω χρήσης) «έπεσε με τα μούτρα στη θεατρική ομάδα». «Η τραγική ειρωνεία είναι πως είδα το τελευταίο μου πλάνο στη ‘Μάγισσα’ μέσα στο κελί. Αλλά δεν θα το εγκαταλείψω. Με την υποκριτική θέλω να ασχοληθώ και βγαίνοντας. Θέλω να γραφτώ σε δραματική σχολή. Πιστεύω πως στο θέατρο είναι πιο ανοιχτόμυαλοι οι άνθρωποι, θα δεχθούν με μεγαλύτερη ευκολία εκείνον που έκανε λάθος στη ζωή του και τώρα θέλει να πάρει τα πράγματα από την αρχή».

Η κοινωνιολόγος των φυλακών Γιολάντα Κωνσταντινίδου τονίζει πως «το θέατρο μας γίνεται όλο και πιο απαραίτητο».

«Τα λάθη είναι ανθρώπινα, ο άνθρωπος σφάλει», λέει ο Χορός της «Αντιγόνης» με δάνειο από τα λόγια του Σοφοκλή. Άνθρωποι νέοι, πρόσωπα άγουρα, αλλά και πρόσωπα χαραγμένα από ρυτίδες, φωνές και προφορές που προδίδουν άλλες εθνικές καταγωγές, μα όλοι ενωμένοι κάτω από λάθη, τα οποία συχνά αποκαλύπτουν χωρίς δεύτερη σκέψη. Σαν να προσπαθούν να εξιλεωθούν από το φορτίο της ενοχής. Θα τα ομολογούσαν άραγε, αν το θέατρο δεν τους είχε βάλει σε αυτή τη συνομιλία με την αυτοέκφραση; Η κοινωνιολόγος των φυλακών και ψυχή της θεατρικής ομάδας, Γιολάντα Κωνσταντινίδου τονίζει πως «μέσα από το θέατρο επενδύουμε στην ατομική ανάπτυξη κι αυτό, κάθε χρόνο, μας γίνεται όλο και πιο καθαρό. Συνεπώς, το θέατρο μας γίνεται όλο και πιο απαραίτητο. Εννοείται πως, αν θέλουμε να βοηθήσουμε ουσιαστικά αυτούς τους ανθρώπους, έχουμε ηθική υποχρέωση να δούμε με σοβαρότητα το ζήτημα της επανένταξης τους».

Άνθρωποι που δυσκολεύονταν να διαβάσουν, που είχαν χρόνια να πιάσουν στα χέρια τους ένα γραπτό κείμενο, άνθρωποι αναλφάβητοι, άνθρωποι που ποτέ δεν είχαν δει θέατρο, αρθρώνουν λόγια φιλοσοφικά.

Το πρώτο άλμα έχει γίνει – ακόμα και στην αμείλικτη συνθήκη του εγκλεισμού. Άνθρωποι που δυσκολεύονταν να διαβάσουν, που είχαν χρόνια να πιάσουν στα χέρια τους ένα γραπτό κείμενο, άνθρωποι αναλφάβητοι, άνθρωποι που ποτέ δεν είχαν δει θέατρο, αρθρώνουν λόγια φιλοσοφικά. Τους βλέπεις να μορφάζουν αποδοκιμαστικά όταν τους διαφεύγει μια φράση από τους μονολόγους τους, όχι μόνο γιατί χάνουν τον ειρμό του λόγου, αλλά κυρίως γιατί χάνουν το ρυθμό του συναισθήματος. «Το ξέχασα», παραδέχεται ένας άνδρας από το Χορό, σφίγγοντας τις γροθιές του, ζητώντας την κατανόηση του κοινού με παιδική αθωότητα.

Το πρώτο άλμα έχει γίνει για όλους – και για εκείνους που ζουν με όρους ελευθερίας. Η Αικατερίνη Παπαγεωργίου ομολογεί πως μπήκε στο πρόγραμμα φοβισμένη, αλλά σήμερα βγαίνει με μια μεγάλη πίστη. «Βλέποντας τους κρατούμενους να διεκδικούν μια δεύτερη ευκαιρία στη ζωή, να προσπαθούν να βγουν στην επιφάνεια, ενώ όλα τους τραβούν προς τα κάτω, με κάνει να αγαπάω τους ανθρώπους και τη ζωή από την αρχή» λέει εμφατικά. Αφού και κατά τον Σοφοκλή «να είσαι άνθρωπος. Αυτό είναι το πιο δύσκολο απ’ όλα».