Ανοιχτά Πανιά: Ένα τολμηρό πείραμα από τον Δήμο Χανίων δίνει καρπούς

Λίγο πριν τις γιορτές, τα «Ανοιχτά Πανιά», το ετήσιο φεστιβάλ που διοργανώνει ο Δήμος Χανίων, μάζεψε για τρίτη χρονιά τα… ιστία και απόθεσε το σκάφος στη στεριά για να ξεχειμωνιάσει. Το ταξίδι του, όπως και τα προηγούμενα χρόνια, μακρύ. Ξεκίνησε στα τέλη του Αυγούστου και έπειτα από δώδεκα ολότελα διαφορετικές μεταξύ τους εκδηλώσεις, έδεσε τους κάβους του στα τέλη Δεκεμβρίου.

Θέατρο, κινηματογράφος, μουσική και τραγούδι, χορός και κάθε άλλη δημιουργική δραστηριότητα βρίσκει τη θέση της μέσα στο πλαίσιο των «Ανοιχτών Πανιών». Οι δράσεις που φιλοξενούνται στις εκδηλώσεις του είναι όχι μόνο πρωτότυπες παραγωγές αλλά, επιπλέον, παράγονται επιτόπου, ανεξάρτητα από την προέλευση των καλλιτεχνών, οι οποίοι δεν είναι πάντα ντόπιοι. Μάλιστα, η επιλογή των προτάσεων γίνεται κάθε χρόνο από ανεξάρτητη επιτροπή ειδικών, οι οποίοι δεν παραμένουν οι ίδιοι.

Διάσπαρτες στον χρόνο οι εκδηλώσεις των «Ανοιχτών Πανιών», είναι επιπλέον αποκεντρωμένες, επιδιώκοντας να εστιάζουν κάθε φορά και σε διαφορετική συνοικία της πόλης ή, ακόμα, και σε χωριά εκτός πόλεως. Οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν επιδιώκουν να οικοδομήσουν σχέσεις με κάποια από τις κοινότητες της πόλης, πράμα που απαιτεί χρόνο και δουλειά σε βάθος, παράγοντας όμως διαρκέστερα αποτελέσματα, μολονότι μέρος μονάχα αυτής της αθόρυβης εργασίας γίνεται αντιληπτό από τον απλό θεατή της κάθε εκδήλωσης.

Όλα αυτά τα στοιχεία, που ενορχηστρώνει η καλλιτεχνική διευθύντρια της διοργάνωσης, Μυρτώ Λάβδα, προσδίδουν στα «Ανοιχτά Πανιά» έναν ιδιαίτερο και μάλλον μοναδικό χαρακτήρα. Τον χαρακτήρα ενός τολμηρού αλλά επιτυχημένου πειράματος, που παράγει, χρηματοδοτεί και στηρίζει η δημοτική αρχή της πόλης. Άλλωστε, και το ίδιο το φεστιβάλ είναι τέκνο μιας ευτυχούς συνάντησης σε… δύσκολους καιρούς, αυτούς της πανδημίας.

Ήταν τότε που η Μυρτώ Λάβδα, έχοντας αφήσει πίσω της τη θέση της υπεύθυνης εκπαιδευτικών προγραμμάτων της Στέγης, αποφάσισε να επιστρέψει στην Κρήτη, απ’ όπου έλκει την καταγωγή της, και εγκαταστάθηκε στα Χανιά, μια πόλη η δημοτική αρχή της οποίας, ήδη από τα πρώτα της βήματα, έδινε μεγάλο βάρος στον πολιτισμό. Μέσα από συζητήσεις με τον δήμαρχο της πόλης Παναγιώτη Σημανδηράκη και τον αντιδήμαρχο Πολιτισμού και μουσικό Γιάννη Γιαννακάκη, η ιδέα για ένα φεστιβάλ σύγχρονης τέχνης άρχισε σιγά-σιγά να παίρνει σάρκα και οστά…

Μυρτώ Λάβδα. Photo credit: Στέλιος Μανταδάκης

Βρεθήκαμε στα Χανιά προκειμένου να παρακολουθήσουμε τις δύο εκδηλώσεις με τις οποίες ολοκληρώθηκαν τα Ανοιχτά Πανιά 2023. Με την ευκαιρία αυτή, μιλήσαμε με την Μυρτώ Λάβδα, την καλλιτεχνική διευθύντρια της διοργάνωσης, για τη φυσιογνωμία του φεστιβάλ και τα χαρακτηριστικά που έχει αποκτήσει μέσα στα τρία χρόνια της λειτουργίας του. «Σίγουρα δεν είναι ένα mainstream φεστιβάλ!» απαντά χαμογελώντας και συνεχίζει λέγοντας:

«Μέσα σε αυτά τα τρία χρόνια το φεστιβάλ έχει διαμορφώσει τη φυσιογνωμία του: αφορά σύγχρονες καλλιτεχνικές πρακτικές, αφορά την εντοπιότητα, όχι μονάχα ως θεματική αλλά με οποιονδήποτε τρόπο μπορεί να την εννοήσει κανείς, αφορά διακαλλιτεχνικές συνεργασίες, ερευνητικές διαδικασίες και εμπλοκή τοπικών κοινοτήτων, ενώ αναπόσπαστο στοιχείο όλων των δράσεών του είναι και η παράλληλη διεξαγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων», μας λέει, συνοψίζοντας τα βασικά χαρακτηριστικά των «Ανοιχτών Πανιών».

Η πόλη δεν λειτουργεί μόνο ως έμπνευση ή σαν σκηνικό αλλά αποτελεί δομικό στοιχείο της έρευνας και της διαδικασίας παραγωγής του καλλιτεχνικού έργου. Η αναζωογόνηση και η διαφορετική χρήση ποικίλων χώρων μέσα στην πόλη, που αποτελεί, κάποτε, μια ευκαιρία γνωριμίας με άγνωστες, στους πολλούς, πλευρές της, είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό στοιχείο του φεστιβάλ. Έτσι, οι χώροι αυτοί συστήνονται με έναν διαφορετικό τρόπο στο κοινό.

Τα «Ανοιχτά Πανιά» δίνουν έδαφος και για προβληματισμούς που αφορούν την τοπική κοινωνία αλλά δεν έχουν αναδειχθεί μέχρι τώρα. Το φεστιβάλ, με έμμεσο τρόπο, δίνει βήμα ώστε να τεθούν και να συζητηθούν τέτοια θέματα. Για παράδειγμα, στην περσινή διοργάνωση η χορογράφος Ιουλία Ζαχαράκη, με το project «Bridge», ασχολήθηκε με την τραυματική απουσία ενός νεότερου μνημείου, της γέφυρας του ποταμού Κερίτη, που κατέρρευσε πριν χρόνια από τις πλημμύρες. Φέτος, η Κωνσταντίνα Βούλγαρη, με το ντοκιμαντέρ της «Γράμμα από το μέλλον στους ισοβίτες του Ιτζεδίν», όχι μόνο ανέδειξε την ιστορία και τη μνήμη του μνημείου, αλλά αποτέλεσε και μια καλλιτεχνική παρέμβαση στη συζήτηση για την τύχη του. Έτσι, λοιπόν, την ενασχόληση με τα τοπικά θέματα με καλλιτεχνικό τρόπο η τοπική κοινωνία την εισπράττει, άλλοτε περισσότερο, άλλοτε λιγότερο.

Είναι σε μεγάλο βαθμό περισσότερο νεανικό και «εναλλακτικό», ενώ από τις μεγαλύτερες ηλικίες προσελκύει μάλλον ένα κοινό με εντονότερα πολιτιστικά ενδιαφέροντα. Βέβαια, ανάλογα με τη φυσιογνωμία της κάθε εκδήλωσης οι ενδιαφερόμενοι διαφέρουν.

Ένα φεστιβάλ σύγχρονης τέχνης σε μια περιφερειακή πόλη θέλει πολλή υπομονή και επιμονή για να διαχυθεί σε όλες τις κοινωνικές, ηλικιακές κ.λπ. ομάδες. Για παράδειγμα, φέτος πραγματοποιήθηκαν δύο audio walks: η παράσταση «Συνομιλίες / Χανιά», από την χορογράφο Ίριδα Κάραγιαν, στο Εθνικό Στάδιο της πόλης, και η χορογραφική – ηχητική περιήγηση «Moving the Archive», από την ομάδα Undercurrent, στον Φιλολογικό Σύλλογο Χρυσόστομος. Από τη φύση τους, αυτές οι μορφές απευθύνονται σε περιορισμένο κοινό, αλλιώς δεν λειτουργούν.

Το φεστιβάλ έχει δημιουργήσει μια κοινότητα καλλιτεχνών και καλλιτέχνιδων που συσπειρώνονται γύρω από τα «Ανοιχτά Πανιά» και εμπνέονται από τις δράσεις τους, αλληλεπιδρούν, συνεργάζονται, καταθέτουν προτάσεις κ.λπ. Δημιουργείται έτσι μια καλλιτεχνική κινητικότητα που αποτελεί ένα αποτύπωμα του φεστιβάλ. Από την άλλη, μέσα από τα Ανοιχτά Πανιά, έχουν ξεκινήσει ενδιαφέρουσες συνεργασίες ανάμεσα σε καλλιτέχνες από διαφορετικά μέρη, που δεν γνωρίζονταν πρωτύτερα. Αλλά και από τα διάφορα εργαστήρια έχουν προκύψει ομάδες που στη συνέχεια συμμετείχαν σε άλλες καλλιτεχνικές δράσεις.

Μιλώντας για τις εκδηλώσεις του φεστιβάλ, η καλλιτεχνική του διευθύντρια παρατήρησε: «Ο πλούτος μιας τέτοιας δουλειάς είναι η διαδικασία, είναι όλα αυτά που δεν βλέπεις και δεν ακούς αλλά υπάρχουν από πίσω και λειτουργούν για τον καθένα και την καθεμιά σε προσωπικό επίπεδο κι έπειτα σε συλλογικό, γιατί αυτός ο πλούτος διαχέεται στις κοινότητες, στις συλλογικότητες, στους ανθρώπους, στην πόλη και έτσι λειτουργεί πολλαπλασιαστικά». Ήταν κάτι που είχαμε την ευκαιρία να το δούμε το ίδιο αυτό βράδυ, παρακολουθώντας τις εκδηλώσεις με τις οποίες ολοκληρώθηκαν τα Ανοιχτά Πανιά 2023.

Η πρώτη εκδήλωση που παρακολουθήσαμε ήταν η παράσταση θεάτρου φόρουμ με τίτλο «Αυτές τις ημέρες», βασισμένη σε μια ιδέα της Ανθούλας Μαρινάκη και του Θοδωρή Προδρομίδη. Μια παράσταση που ξεκίνησε από ένα εργαστήριο προφορικής ιστορίας (το οποίο διηύθυναν μαζί με την Μαριλένα Κουκουλή) από το οποίο προέκυψαν τα μέλη που προχώρησαν στη διαδικασία της δημιουργίας του έργου, οι Αναστασία Δεμέστιχα, Ελεάννα Μασσάλα,  Γιώργος Μαρινάκης, Μαργαρίτα Μπάτα, Αλέκος Μπλάτζε, Ελεάνα Μωυσίδου,  Κωνσταντίνα Πρωιμάκη. Από τις συναντήσεις αυτής της ομάδας προέκυψε μια εικαστική εγκατάσταση, ένα δεκαπεντάλεπτο βίντεο, τρεις ηχητικές καταθέσεις από ισάριθμα μέλη της ομάδας και η παράσταση θεάτρου φόρουμ.

«Η διεκδίκηση χώρου και χρόνου για τους καλλιτέχνες, προκειμένου να δουλέψουν και να εκφραστούν, είναι το στοιχείο που ενοποιεί όλες αυτές τις μορφές», παρατηρεί ο Θοδωρής Προδρομίδης. «Ανοίξαμε τον χώρο σε ανθρώπους που δεν είναι καλλιτέχνες», επισημαίνει η Ανθούλα Μαρινάκη. «Αυτή η συνύπαρξη έχει μεγάλη σημασία, γιατί ο κοινός χώρος μπορεί να παράγει κοινό λόγο και ισότιμη συμμετοχή στον δημόσιο χώρο».

Για την ομάδα, το project ήταν «ένα πείραμα κι ένα μεγάλο ρίσκο που πήραμε όλοι μαζί, το οποίο απαντήθηκε θετικά από την ανταπόκριση των ανθρώπων, από τη διαθεσιμότητά τους να αλληλεπιδράσουν και να αναζητήσουν μαζί μας λύσεις» λέει η Ανθούλα Μαρινάκη, κάτι που επιβεβαιώθηκε κατά τη διάρκεια της παράστασης, όπου μεγάλο μέρος του κοινού δεν έδειξε κανένα δισταγμό να αφήσει την καρέκλα του και να συμμετάσχει μαζί με τους ηθοποιούς σε όσα διαμείβονταν επί σκηνής.

«Η τέχνη είναι ένα εργαλείο από την κοινότητα για την κοινότητα. Όλοι μας φέραμε τα βιώματά μας, τις καταπιέσεις μας, τις διεκδικήσεις μας», παρατηρεί η Μαργαρίτα Μπάτα, ενώ ο Αλέκος Μπλάτζε, που είναι μουσικός, λέει γελώντας: «Ήταν ένας μήνας μαγικός. Γνώρισα και πήρα εμπειρίες, πήρα τα δάκρυα των ανθρώπων, πήρα μουσικές. Συναντηθήκαμε σ’ έναν τόπο που δεν υπάρχει, αλλά υπάρχει στα Χανιά: ο μαγικός μας τόπος των Ανοιχτών Πανιών…».

Οι εκδηλώσεις του φεστιβάλ Ανοιχτά Πανιά 2023 ολοκληρώθηκαν με την προβολή του ντοκιμαντέρ της Κωστάντζας Καψάλη «Ex ante facto: Νέα Χώρα», που επικεντρώνεται στην προσφυγική συνοικία της Νέας Χώρας και στους μετασχηματισμούς που υφίσταται σήμερα.

«Επέλεξα να ακολουθήσω την εθνογραφική μέθοδο της συμμετοχικής παρατήρησης», λέει η σκηνοθέτιδα και εξηγεί ότι επέλεξε τον τίτλο «Ex ante facto», που σημαίνει «πριν από το γεγονός», γιατί «η ταινία έπαιρνε μορφή μαζί με την έρευνα». Ερευνώντας, οδηγήθηκε στην παραλία της Νέας Χώρας, όπου γνώρισε τις κολυμβήτριες που πρωταγωνιστούν στην ταινία της. Μεγάλες γυναίκες, που συνέχιζαν αργά το φθινόπωρο τα μπάνια τους, «δίνοντας την εντύπωση πως, έστω για λίγες ώρες, ο τόπος αυτός τους ανήκει».

Η Κωστάντζα Καψάλη σπεύδει να διευκρινίσει ότι αυτό «δεν είναι κινηματογραφικό εύρημα: είναι αλήθεια πως ο τόπος είναι αυτές». Όπως υπογραμμίζει, ο πυρήνας του project της ήταν ο προβληματισμός για το πώς εγγράφεται ο τόπος σε εικόνες. «Αυτές οι γυναίκες, η κ. Όλγα και η κ. Ελισάβετ, μου έδωσαν αυτό που έψαχνα», λέει. Το αποτέλεσμα ήταν ένα χαμηλόφωνο εθνογραφικό ντοκιμαντέρ, που υμνεί την έμφυλη διαγενεακή αλληλεγγύη, αφήνοντας χώρο για την αποτύπωση της εγγύτητας και της οικειότητας που αναπτύχθηκε.