Είσαι Ρομά; Είσαι ένοχος

Ένα τσιγγανόπουλο μιλάει πιο δυνατά από ότι θα ήθελε ένα πάνελ και ένα ακροατήριο συζήτησης. Μάταια, η μαμά του προσπαθεί να τον καθησυχάσει και τον στέλνει στα καθίσματα της Μικρής Σκηνής της Στέγης, εκεί όπου βρίσκονται κι άλλα μέλη της οικογένειας του. Παράξενο, αλλά απόψε στη Στέγη, πάνω και κάτω από τη σκηνή κάθονται, ως επί τω πλείστον, τσιγγάνοι. Ο ανήσυχος μικρός είναι ο γιος του Νίκου Σαμπάνη, του 18χρονου τσιγγάνου που έπεσε νεκρός από σφαίρες αστυνομικών το φθινόπωρο του 2021· και η μαμά του, η γυναίκα του Τασία, πλέον χήρα με τρία παιδιά που πρέπει να μεγαλώσει μόνη της. Στα λίγα λόγια που αρθρώνει, είτε από αμηχανία, είτε από αγραμματοσύνη – ναι, στη συνέχεια της κουβέντας κανείς δεν θα κρύψει πόσο σοβαρό ζήτημα είναι ο αναλφαβητισμός για τους τσιγγάνους – η Τασία εξηγεί πως δεν έχει δουλειά, πως ο άνδρας της έφτιαχνε αυτοκίνητα ως ερασιτέχνης μηχανικός και κέρδιζε 20-30 ευρώ την ημέρα, πως της λείπει και τα πως παιδιά της δεν έχουν πάψει να ζητάνε τον πατέρα τους.

Δεν έχουν περάσει ούτε δυο μήνες από μια ακόμα δολοφονία νεαρού Ρομά από αστυνομικούς – του 16χρονου Κώστα Φραγκούλη – και ο δημόσιος διάλογος για τα (διαχρονικά) καταπατημένα δικαιώματα των τσιγγάνων μαίνεται. Αυτήν τη φορά, στη συζήτηση που οργανώνει η Στέγη στο πλαίσιο του κύκλου «Society Uncensored», η φυλή των τσιγγάνων έρχεται να μιλήσει για τον εαυτό της: Να εκθέσει τις κοινωνικές αδικίες τις οποίες υπομένει, μέσα από τις μαρτυρίες επιφανών μελών της, ανθρώπων που κατάφεραν να αποδράσουν από τον κύκλο του αναλφαβητισμού και πλέον προσπαθούν να αναδείξουν τα τεράστια προβλήματα που βασανίζουν την υπόλοιπη ‘εγκλωβισμένη’ κοινότητα των Ρομά.

Βασίλης Πάντζος: Όσο δεν υπάρχουν όροι ποιοτικής εκπαίδευσης για τα τσιγγανόπαιδα, τόσο θα χάνουμε ολόκληρες γενιές. Έχουμε ανάγκη από μια πρωτοβάθμια κοινωνική φροντίδα προκειμένου να σταματήσουν να γεννιούνται κι άλλα παιδιά μέσα στον αποκλεισμό

Ο κοινωνικός αποκλεισμός για την πλειονότητα των τσιγγάνων έχει πολλά πρόσωπα: Άθλιες συνθήκες καθημερινότητας εξαιτίας της μη οργανωμένης στέγασης – στην Ελλάδα ακόμα λειτουργούν 80 παράνομοι καταυλισμοί χωρίς πρόσβαση σε ρεύμα ή καθαρό νερό – μονοψήφια ποσοστά μόρφωσης των τσιγγανοπαίδων ακόμα και στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, συνθήκες ακραίας φτώχειας λόγω χαμηλής πρόσβασης σε αποδοτική εργασία, υψηλά ποσοστά παραβατικότητας, ρατσιστικά επεισόδια από το κοινωνικό σύνολο,  με το αστυνομικό σώμα σε πρώτο πλάνο.

Η δικηγόρος Αλεξάνδρα Καραγιάννη και εμπειρογνώμονας του Συμβουλίου της Ευρώπης στο πλευρό της χήρας του Νίκου Σαμπάνη και μητέρας τριών παιδιών.

Το στερεότυπο που συνοδεύει τους Ρομά, ως δήθεν μια ατίθαση φυλετική ομάδα που δεν θέλει να στεγαστεί, που επιθυμεί να ζει εκτός κοινωνικών κανόνων με τους όρους μιας δικής μιας αυτοπροσδιοριζόμενης ελευθερίας, είναι ίσως το διασημότερο ανάμεσα στα πολλά που τους στιγματίζουν. «Δεν είναι απλώς μια λανθασμένη αντίληψη, είναι ένας ελλιπής τρόπος για να κατανοήσει κανείς την πραγματικότητα: Όταν έχεις μεγαλώσει σε συνθήκες ακραίας φτώχειας και άρα ακραίου αποκλεισμού, πώς να υπερβείς τόσα εμπόδια; Πρέπει να κατανοήσουμε πως η κυρίαρχη ομάδα αποκλείει τους διαφορετικούς κι όχι το αντίστροφο. Ξεκινώντας από αυτό το σημείο η κοινωνική ένταξη δεν απαιτεί μόνο μια τεράστια υπέρβαση από τον τσιγγάνο, αλλά και δραστικές πολιτικές αποφάσεις», τονίζει η δικηγόρος Αλεξάνδρα Καραγιάννη και εμπειρογνώμονας του Συμβουλίου της Ευρώπης.

Το πλαίσιο μιας αξιοπρεπούς στέγασης στην Ελλάδα του 2023 είναι μια ουτοπία για χιλιάδες οικογένειες Ρομά που στοιβάζονται σε αυτοσχέδιους καταυλισμούς, σε ολόκληρη την Ελλάδα, ανεπιθύμητοι από τους «λευκούς» γείτονες, εκτεθειμένοι στο κρύο, σε αρρώστιες, στερούμενοι βασικά αγαθά για κάθε κάτοικο μιας (θεωρητικά) ευνομούμενης χώρας, όπως το καθαρό νερό ή το ρεύμα. Υπολογίζεται ότι οι παραγκουπόλεις στις παρυφές των πόλεων ή σε μη αστικές ζώνες υπερβαίνουν, αυτή τη στιγμή, τις 80 ενώ όπως αποκαλύπτει ο Πρόεδρος της Πανελλαδικής Συνομοσπονδίας Ελλήνων Ρομά «ΕΛΛΑΝ ΠΑΣΣΕ», Βασίλης Πάντζος, μέσα σε 20 χρόνια έγιναν μόνο δύο προσπάθειες για να χτιστούν πρότυποι οικισμοί για Ρομά: Ο ένας, όπως καταγγέλλει, στην Καλαμάτα «μέσα σε ένα βούρκο» και ο άλλος στην Αγία Σοφία της Θεσσαλονίκης, όπου τα σπίτια παραδόθηκαν ενώ δεν είχε γίνει πρόβλεψη για αποχετευτικό σύστημα! «Μιλάμε για ένα αναποτελεσματικό μάντρωμα ανθρώπων. Εδώ και δεκαετίες το πρόβλημα μας ξεπερνάει», διαμαρτύρεται.

Την ίδια ώρα, μια γυναίκα από το ακροατήριο, κάτοικος της Αγίας Βαρβάρας, παρεμβαίνει και  αποκαλύπτει πως ως λήπτρια στεγαστικού δανείου – στο πλαίσιο κρατικού προγράμματος στέγασης για Ρομά που θεσπίστηκε το 2000 εν όψει Ολυμπιακών Αγώνων με τα χαμηλότερα εισοδηματικά κριτήρια και εγγυητή το Δημόσιο –  κινδυνεύει να βρεθεί ξανά άστεγη καθώς αδυνατεί να εξυπηρετήσει τους όρους αποπληρωμής του. Και δεν είναι η μόνη. Υπολογίζεται πως 50.000 τσιγγάνοι, που συμμετείχαν στο ίδιο πρόγραμμα στεγαστικής πολιτικής πρόκειται να επιστρέψουν σε συνθήκες καταυλισμού για τον ίδιο λόγο. Ένα τρανταχτό παράδειγμα πως ακόμα κι αν «ως δια μαγείας» λυθεί το πρόβλημα της στέγασης, οι τσιγγάνοι έχουν δεκάδες άλλες ‘πίστες’ δυσκολιών που πρέπει να περάσουν, προκειμένου να ενταχθούν κοινωνικά.

Ο Πρόεδρος της Πανελλαδικής Συνομοσπονδίας Ελλήνων Ρομά «ΕΛΛΑΝ ΠΑΣΣΕ», Βασίλης Πάντζος.

Ο αναλφαβητισμός μοιάζει να είναι ίσως το κρισιμότερο πρόβλημα της τσιγγάνικης κοινωνίας, αφού στους περισσότερους καταυλισμούς της χώρας αγγίζει την καθολικότητα. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία, τα τελευταία χρόνια, έχουν αυξηθεί οι εγγραφές τσιγγανοπαίδων στα σχολεία αλλά το πρόβλημα παραμένει. «Το στοίχημα είναι τα παιδιά να μείνουν στο σχολείο, να μάθουν. Αλλά ο τρόπος ζωής των γονιών τους, συχνά τους αναγκάζει να μην βιώνουν την παιδική τους ηλικία, να εξελίσσονται σε παιδιά-εργάτες. Την ίδια ώρα, τα κορίτσια σχετίζονται λιγότερο με το σχολείο γιατί πρέπει να εκπαιδευτούν στο νοικοκυριό και γιατί, από πολύ νωρίς, μπαίνουν σε διαδικασία γάμου και οικογένειας», σημειώνει ο κ. Πάντζος.

Γιώργος Βιλανάκης: Ποιος θα διαβάσει το παιδί όταν οι γονείς οι αγράμματοι; Πώς θα εμφανιστεί ένα παιδί στο σχολείο όταν δεν μπορεί να κάνει ένα κανονικό μπάνιο στο σπίτι του; Δεν θα σηκωθεί αμέσως το δάχτυλο με την κατηγορία ‘πως αυτό το παιδάκι μυρίζει;’.

Φυσικά, ακόμα κι αν ένα παιδί κάνει το βήμα της σχολικής εγγραφής με τις ευλογίες των γονιών του οι συνθήκες διαβίωσης του, καθιστούν αυτόματα την παρακολούθηση των μαθημάτων σε άθλο: «Ποιος θα διαβάσει το παιδί όταν οι γονείς οι αγράμματοι; Πώς θα εμφανιστεί ένα παιδί στο σχολείο όταν δεν μπορεί να κάνει ένα κανονικό μπάνιο στο σπίτι του; Δεν θα σηκωθεί αμέσως το δάχτυλο με την κατηγορία ‘πως αυτό το παιδάκι μυρίζει;’. Έχει σκεφτεί κανείς πως στο σπίτι του δεν έχει νερό; Ή δεν έχει θέρμανση;» εξηγεί με γλαφυρότητα ο  Γιώργος Βιλανάκης επιστημονικός συνεργάτης της «ΕΛΛΑΝ ΠΑΣΣΕ» και μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Νεολαίας ‘ternYpe’.

Παρά τα συντηρούμενα αδιέξοδα, πολλά εμπόδια στο κεφάλαιο της εκπαίδευσης των τσιγγανοπαίδων μπορούν να ξεπεραστούν. Η παιδαγωγός ειδικής αγωγής, Παρασκευή Βιλανάκη, με την εμπειρία της λειτουργίας εκπαιδευτηρίων για παιδάκια Ρομά – δηλαδή υποτυπωδών ‘φροντιστηρίων’ ενισχυτικής μάθησης – έχει δει τεράστιες αλλαγές στο πως τελικά τα παιδιά ανταπεξέρχονται στο σχολείο. «Στα τμήματα μας μπήκαν παιδιά που πήγαιναν Έκτη Δημοτικού αλλά παρόλα αυτά δεν ήξεραν να διαβάζουν! Μέσα σε 15 ημέρες, είχαν μάθει να συλλαβίζουν ενώ σε μικρό χρονικό διάστημα έμαθαν ανάγνωση. Αφιερώνουμε ένα ενισχυτικό δίωρο για τα μαθήματα της γλώσσας και των μαθηματικών και τα παιδιά πηγαίνουν στο σχολείο καλύτερα προετοιμασμένα και με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση».

Ο κοινωνιολόγος Γιάννης Γεωργίου προσθέτει πως η προσπάθεια αυτή, όχι μόνο πρέπει να θεσμοθετηθεί από το κράτος αλλά τα ελληνικά σχολεία οφείλουν να πλαισιωθούν από ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς «που θα υποστηρίζουν τα τσιγγανόπουλα, ειδικά κατά τα πρώτα τους βήματα στο σχολείο, αφού είναι πολύ δύσκολο να τα καταφέρουν μόνα».

Η παιδαγωγός ειδικής αγωγής, Παρασκευή Βιλανάκη και ο Γιώργος Βιλανάκης επιστημονικός συνεργάτης της «ΕΛΛΑΝ ΠΑΣΣΕ» και μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Νεολαίας ‘ternYpe’.

Αντ’ αυτού, οι τοπικές κοινωνίες είναι συνήθως εχθρικές ενώ ακόμα και εκπρόσωποι της Τοπικής Αυτοδιοίκησης εκβιάζουν για την ίδρυση σχολείων ειδικά για παιδιά Ρομά, αποκαλύπτει η διαμεσολαβήτρια Ρομά, Κατερίνα Δημητρίου. Την ίδια ώρα, προσθέτει, «υπάρχουν δάσκαλοι σε σχολεία που φιλοξενούν τσιγγανόπαιδα, οι οποίοι δεν γνωρίζουν καν τι σημαίνει τσιγγάνικος καταυλισμός. Και ποιες συνθήκες επικρατούν εκεί». Είναι αυτονόητο πως τα αμιγή σχολεία για παιδιά Ρομά εμπίπτουν σε μια ακόμα απόπειρα γκετοποίησης, εμποδίζουν την διάχυση και την διασπορά των τσιγγάνων στον κοινωνικό ιστό και ενισχύουν τις φυλετικές διακρίσεις. Καμία έκπληξη, ωστόσο, πως στην Ελλάδα έχουν γίνει απόπειρες δημιουργίας αντίστοιχων σχολείων, για τις οποίες η χώρα έχει καταδικαστεί τρις στα ευρωπαϊκά δικαστήρια.

Αλεξάνδρα Καραγιάννη: Δεν είναι όλοι οι τσιγγάνοι παραβατικοί. Αλλά όπου υπάρχει μεγάλη περιθωριοποίηση, υπάρχει και παραβατικότητα

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως μια εντατική και οργανωμένη προσπάθεια από το υπουργείο Παιδείας και τα συναρμόδια υπουργεία για να καταπολεμηθεί ο αναλφαβητισμός στις τάξεις των τσιγγάνων, θα είχε γόνιμα αποτελέσματα και στην επαγγελματική αποκατάσταση της τσιγγάνικης κοινότητας. «Όσο δεν υπάρχουν όροι ποιοτικής εκπαίδευσης για τα τσιγγανόπαιδα, τόσο θα χάνουμε ολόκληρες γενιές. Έχουμε ανάγκη από μια πρωτοβάθμια κοινωνική φροντίδα προκειμένου να σταματήσουν να γεννιούνται κι άλλα παιδιά μέσα στον αποκλεισμό» υπογραμμίζει ο κ. Πάντζος.

Για την ώρα, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο αναγκάζει τους τσιγγάνους να βιοπορίζονται με δουλειές του ποδαριού, να αμείβονται με τα ελάχιστα και να περιορίζονται σε συγκεκριμένα επαγγέλματα που έχουν να κάνουν με τις πωλήσεις σε λαϊκές αγορές, με τα παλιατζίδικα ή με την εργασία γης. Κατά συνέπεια, η ανεργία στην κοινότητα ξεπερνά το 90%. «Πρέπει να δοθούν ευκαιρίες εργασίας στους τσιγγάνους κόντρα στο στερεότυπο πως ΄τσιγγάνος είναι, θα κλέψει’. Αν δοθεί μια έμφαση στις ικανότητες και τις δεξιότητες τους γρήγορα κανείς να διαπιστώσει πως και εργάτες σε εργοστάσια μπορούν να γίνουν και γιατί όχι να απορροφηθούν και από το Δημόσιο, από τους ΟΤΑ. Ας δώσουμε ευκαιρίες στις γυναίκες Ρομά να γίνουν καθαρίστριες στους δήμους μας», συνεχίζει ο Πρόεδρος της Πανελλαδικής Συνομοσπονδίας Ελλήνων Ρομά «ΕΛΛΑΝ ΠΑΣΣΕ».

Το πάνελ της συζήτησης σε απαρτία.

Είναι επόμενο πως όταν η ανεργία καλπάζει, η επιβίωση θα βρίσκεται σε απόλυτη εκκρεμότητα. «Δεν είναι όλοι οι τσιγγάνοι παραβατικοί. Αλλά όπου υπάρχει μεγάλη περιθωριοποίηση, υπάρχει και παραβατικότητα», επιβεβαιώνει η Αλεξάνδρα Καραγιάννη. Τα περισσότερα αδικήματα για τα όποια καταδικάζονται οι Ρομά έχουν, κατά κύριο λόγο, να κάνουν με την εξασφάλιση των βασικών αγαθών: Όταν, για παράδειγμα δεν έχεις ρεύμα, θα κλέψεις ρεύμα. Την ίδια ώρα, η κ. Καραγιάννη καταθέτει την εμπειρία της από μερίδα δικαστών και εισαγγελέων που επιβάλλουν εξοντωτικές ποινές σε τσιγγάνους χωρίς το αδίκημα τους να είναι ανάλογο, ή καταδικάζουν αθώους με το επιχείρημα «είσαι Ρομά, είσαι ένοχος». Τα εδραιωμένα κοινωνικά στερεότυπα έχουν κατοικήσει και στον τομέα της Δικαιοσύνη και πολύ περισσότερο στα σώματα ασφαλείας. «Η Αστυνομία δεν είναι έξω από την κοινωνία. Υπάρχουν συχνά περιστατικά αστυνομικής αυθαιρεσίας. Ως εκπαιδεύτρια αστυνομικών αναφορικά με τους Ρομά, διαπιστώνω πόσο σημαντικό είναι να εφαρμόζονται ανάλογα εργαλεία για να καμφθεί ο ρατσισμός στους κόλπους της Αστυνομίας. Είναι ένα σώμα που πρέπει να προφυλάσσει τους ευάλωτους και να τους προστατεύει, όχι να τους στήνει στον τοίχο» συνεχίζει η δικηγόρος.

Πόσοι από εμάς δεν έχουμε γίνει μάρτυρες ελέγχων παλιατζήδων στο δρόμο από αστυνομικούς που, όπως τα στοιχεία καταδεικνύουν γίνονται για εθνοτικούς λόγους για λόγους εμφάνισης κι όχι συμπεριφοράς; Και αυτά είναι τα ορατά συμβάντα. Στην πραγματικότητα, τα περιστατικά βίας κατά των τσιγγάνων είναι αναρίθμητα και τα περισσότερα, από αυτά, αποσιωπούνται.  Οι έφοδοι σε καταυλισμούς είναι συχνό φαινόμενο αλλά τα θύματα – ακόμα και έγκυες γυναίκες – δεν τα καταγγέλλουν καθώς φοβούνται πως θα υποστούν τις συνέπειες. Δηλαδή, θα βρεθούν ξανά στο στόχαστρο των ίδιων αστυνομικών ή συναδέλφων τους. Ο Βασίλης Πάντζος τονίζει πως και τα Μέσα Ενημέρωσης στοχοποιούν την κοινότητα, παρουσιάζοντας τους τσιγγάνους μονίμως «ως κλέφτες και δολοφόνους την ώρα που οι ίδιοι συχνότερα είναι θύματα παρά θύτες. Μπορεί να κλέψει ένας και να βρεθεί μια ολόκληρη γειτονιά σε αντίποινα καταστολής», λέει χαρακτηριστικά.

Ο κοινωνιολόγος Γιάννης Γεωργίου εξηγεί πως οι Ρομά έχουν εξαιρεθεί και από την επίσημη καταγραφή της Ιστορίας.

Οι δολοφονίες τσιγγάνων – ακόμα κι αν πρόκειται για παραβατικές περιπτώσεις – είναι η κορύφωση των κατάφορα ρατσιστικών διακρίσεων τις οποίες υπομένουν μέσα στα χρόνια, αν όχι στους αιώνες. Ο κοινωνιολόγος Γιάννης Γεωργίου αναφέρει εύστοχα πως «ακόμα και η Ιστορία έχει αγνοήσει τους τσιγγάνους. Δεν ξέρουμε για την καταγωγή τους πέραν από διάφορα αφηγήματα – κάποια από τα οποία τοποθετούν ως βάση τους την Ινδία – γιατί οι ιστορικοί δεν ασχολήθηκαν με τις μειονότητες. Κι έτσι όσα στοιχεία διαθέτουμε, προέρχονται από την λογοτεχνία, από ταξιδιωτικά έγγραφα και γενικώς ανεπίσημες καταγραφές. Η τέχνη, για παράδειγμα, έχει αναπαράγει το προφίλ του ρομαντικού τσιγγάνου, αυτού που είναι νομάς, εμπλέκεται με το περιπλανώμενο θέαμα, που τραγουδάει, χορεύει αλλά είναι κλειστός σε ένα δικό του πολιτισμό. Κι αυτό δεν ευσταθεί γιατί οι τσιγγάνοι πάντα επιδίωκαν να αναπτύσσουν σχέσεις με τις κοινωνίες όπου ζούσαν· δεν ήμασταν ούτε είμαστε ξεκομμένοι από το κοινωνικό συγκείμενο. Διασκορπισμένοι στην Υφήλιο, δεν αποτελούμε ένα ενιαίο λαό. Μοιάζουμε με ορφανά ερμάρια γεμάτα Ιστορία, καταδικασμένα να γεννιόμαστε μέσα στο έρεβος κι εκεί να μένουμε».   

Γιάννης Γεωργίου: Δεν ξέρουμε για την καταγωγή των τσιγγάνων γιατί οι ιστορικοί δεν ασχολήθηκαν με τις μειονότητες

Μπορεί τα λόγια του κ. Γεωργίου να ακούστηκαν ποιητικά, μπορεί οι τσιγγάνοι του ακροατηρίου να μην κατάλαβαν κάθε του λέξη, ωστόσο, η συζήτηση στη Στέγη, ήταν μια από τις ελάχιστες φορές που οι ιστορίες των τσιγγάνων βγήκαν στο φως, χωρίς λογοκρισία, με όρους μιας ισοτιμίας που δεν απολαμβάνουν στην κανονική ζωή. Και στο σκοτάδι της.