Καπέλα Σιξτίνα: Οι συμβολισμοί πίσω από την αριστουργηματική οροφογραφία του Μιχαήλ Άγγελου

Όταν ο Πάπας Σίξτος ο Δ’ οραματιζόταν την ανακαίνιση του Μεγάλου Παρεκκλησίου στο Αποστολικό Παλάτι του Βατικανό το 1478, δεν περίμενε πως από την 1^η Νοεμβρίου του 1512, όταν θα άνοιγε και επίσημα τις πόρτες της η Καπέλα Σιξτίνα στο κοινό, θα αποτελούσε ένα από τα πιο θαυμαστά αξιοθέατα της Ρώμης.

Η Καπέλα Σιξτίνα, κατά λέξη το παρεκκλήσι του Σίξτου, αποτελεί για 5 αιώνες το παρεκκλήσι της επίσημης κατοικίας του Πάπα αλλά και τον χώρο όπου λαμβάνουν μέρος όλες οι σημαντικές θρησκευτικές και διοικητικές δραστηριότητες. Ακόμα, είναι το μέρος σύσκεψης του συλλόγου των Καρδιναλίων για την εκλογή του νέου πάπα. Η φήμη του όμως οφείλεται στις νωπογραφίες που κοσμούν το εσωτερικό του, αλλά κυρίως στο μαγευτικό πινέλο του σπουδαίου Ιταλού ζωγράφου της Αναγέννησης, Μιχαήλ Αγγέλου.

Οι νωπογραφίες της Καπέλα ανατέθηκαν από τον Σίξτο Δ’ στους καλύτερους ζωγράφους της Αναγέννησης, όπως τον Σάντρο Μποτιτσέλι και τον Περουτζίνο. Το θέμα τους αφορούσε στα αριστερά, την ζωή του Μωυσή και στα δεξιά, την ζωή του Χριστού. Οι τοιχογραφίες ολοκληρώθηκαν το 1482 και το παρεκκλήσιο αφιερώθηκε στην Παρθένο Μαρία.

Το 1508, ο Πάπας Ιούλιος Β’ αποφάσισε πως το παρεκκλήσι θα έπρεπε να λάβει ένανολοκληρωμένο εσωτερικό διάκοσμο και ανέθεσε στον Μιχαήλ Άγγελο να φιλοτεχνήσει την οροφή του, η οποία μέχρι τότε απεικόνιζε απλοϊκά τον έναστρο ουρανό. Για τα επόμενα 4 χρόνια, ο σπουδαίος ζωγράφος δεν θα άφηνε λεπτό το έργο του και θα έκανε τα πάντα, ώστε να δημιουργήσει μία από τις πιο όμορφες οροφογραφίες του κόσμου. Κάτι που κατάφερε το 1512 και μέχρι και σήμερα το θαυμάζουν χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο.

Ποιοι ήταν όμως οι συμβολισμοί και η ιστορία που δεν γνωρίζουμε, πίσω από τις θρυλικές φιγούρες που φιλοτέχνησε ο Μιχαήλ Άγγελος για να κοσμούν αιώνια την Καπέλα Σιξτίνα.

Ο 33χρονος τότε Μιχαήλ Άγγελος ήταν κυρίως γνωστός για το πηγαίο ταλέντο του στην γλυπτική. Με την ζωγραφική όμως, δεν είχε ασχοληθεί επαγγελματικά και δεν είχε καμία εμπειρία. Όταν ο Πάπας του ζήτησε να φιλοτεχνήσει την οροφή του παρεκκλησίου, ο νεαρός καλλιτέχνης ξαφνιάστηκε και, σκεπτόμενος πως δεν έχει την κατάλληλη τεχνογνωσία και το ταλέντο, δεν ήθελε να αναλάβει την δύσκολη και τεράστια αυτή ευθύνη.

Για να τον παρακινήσει, ο Πάπας παρήγγειλε 40 γλυπτά ως αποζημίωση για την κατασκευή της οροφής. Τελικά, ο Μιχαήλ Άγγελος αποδέχθηκε την πρόταση και ξεκίνησε τον σχεδιασμό του έργου που θα αποδεικνύονταν το μεγαλύτερο, πιο χρονοβόρο αλλά και ψυχοφθόρο έργο της καριέρας του. Η οροφή της Καπέλα μπορεί να ήταν ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτεχνικούς θριάμβους, ήταν όμως και από τα πιο δύσκολα εγχειρήματα του μεγάλου δημιουργού.

Μετά από μήνες εκμάθησης της τέχνης της νωπογραφίας, έρευνα στις τεχνικές αλλά και τα πιο σπάνια μυστικά τους, ο Μιχαήλ Άγγελος ένιωσε έτοιμος να ξεκινήσει το έργο του. Το προσωπικό στοιχείο της εφευρετικότητας του δεν θα μπορούσε να λείπει όμως. Καθώς το ταβάνι ήταν αρκετά ψηλό, ο ζωγράφος ανακάλυψε τον δικό του εφευρετικό τρόπο να το φιλοτεχνήσει.

Συγκεκριμένα, δημιούργησε έναν πρωτότυπο τύπο σκαλωσιάς, χρησιμοποιώντας μία ξύλινη πλατφόρμα στην οποία στεκόταν όρθιος και ζωγράφιζε για ώρες τις θρυλικές φιγούρες που έμελλαν να μείνουν στην ιστορία. Ακόμα, ο θόλος ήταν τόσο ψηλά που επινόησε ακόμα μία τεχνοτροπία, ζωγραφίζοντας παραμορφωμένες τις φιγούρες, έτσι ώστε ο θεατής, που βρίσκεται αρκετά μέτρα πιο κάτω, να τις βλέπει κανονικές!

Η διαδικασία αυτή του πήρε τέσσερα χρόνια. Τέσσερα δύσκολα χρόνια, καθώς η άβολη στάση του σώματός του και η ακατάπαυστη ενασχόλησή του τού δημιούργησαν σωματικά προβλήματα αλλά και μερικώς εξασθενημένη όραση, από τις μπογιές που πολύ συχνά έσταζαν στα μάτια του, καθώς έβαφε.

Το Μπρούτζινο Φίδι, σκηνή από την Παλαιά Διαθήκη. Photo Credits: Wikimedia Commons

Ο Μιχαήλ Άγγελος την λογοκρισία ποτέ δεν την φοβήθηκε και αυτό το απέδειξε με την οροφογραφία της Καπέλα. Γυμνά σώματα, συμβολικές φιγούρες και απεικονίσεις που για την εποχή θα μπορούσαν να θεωρηθούν βλάσφημες. Και όμως, το αριστούργημά του αυτό όχι μόνο εγκρίθηκε από τον Πάπα, αλλά έγινε και το σήμα κατατεθέν του Βατικανό για τους επόμενους αιώνες.

Ο Μιχαήλ Άγγελος στο κεντρικό σημείο του έργου του επέλεξε να απεικονίσει εννέα σκηνές από το Βιβλίο της Γένεσης, το πρώτο βιβλίο της Βίβλου, ενώ συνολικά φιλοτέχνησε περισσότερες από 300 βιβλικές φιγούρες. Οι τρεις πρώτες σκηνές παρουσιάζουν την δημιουργία του κόσμου, οι επόμενες τρεις την δημιουργία του ανθρώπου και τέλος την ιστορία του Νώε.

Οι οκτώ τριγωνικές περιοχές απεικονίζουν τους προγόνους του Χριστού, μεταξύ των οποίων βρίσκονται ο Σολομών, ο Ιεσσαί, ο Ιωσίας, ο Ροβοάμ, ο Ασά, ο Οζίας, ο Εζεκίας, καθώς και ο Ζοροβάβελ. Στην συνέχεια, οι επόμενες επτά τετράγωνές περιοχές απεικονίζουν τους Προφήτες και τις Σίβυλλες (γυναίκες με μαντικές ικανότητες), ενώ τα τέσσερα γωνιακά κομμάτια απεικονίζουν σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης. Συνολικά, ολόκληρο το ταβάνι είναι μια συναισθηματική απεικόνιση της αφοσίωσης στον Θεό, που αντιπροσωπεύει τις διαφορετικές πλευρές του, από την εκδίκηση μέχρι την αγάπη.

Ο Προφήτης Ζαχαρίας “δανείστηκε” το πρόσωπό του από τον Πάπα Ιούλιο Β’. Photo Credits: Wikimedia Commons

Από τους προφήτες ξεχωρίζει η μορφή του Ζαχαρία ο οποίος βρίσκεται στην είσοδο του παρεκκλησίου. Στον προφήτη των καταστροφών και της τιμωρίας, ο Μιχαήλ Άγγελος «δάνεισε» το πρόσωπο του Πάπα Ιούλιου Β’ αλλά και μία κάπως πιο τολμηρή στάση σώματος, που συμβόλιζε την οργή του καλλιτέχνη προς τον Πάπα, με τον οποίο οι σχέσεις του ήταν κάποιες φορές τεταμένες.

Ο Προφήτης Ιωήλ αντιπροσωπεύει την Κατανόηση. Photo Credits: Wikimedia Commons

Αρκετές μελέτες έχουν αντιστοιχίσει τους επτά προφήτες με τις επτά αρετές του Αγίου Πνεύματος, (Σοφία, Κατανόηση, Περίσκεψη, Δύναμη, Γνώση, Ευσπλαχνία και Φόβος Θεού) όπως αυτές περιγράφονται από τον Ησαΐα στο κεφ ΙΑ’, 1-3,.  Έτσι, με αυτή την οπτική, ο Ζαχαρίας με το ανοιχτό βιβλίο συμβολίζει τη Γνώση, ο συγκεντρωμένος πνευματικά Ιωήλ  την Κατανόηση, ο στοχαστικός και ανήσυχος Ησαΐας  την  Περίσκεψη, ο Ιεζεκιήλ τη Δύναμη, ο Δανιήλ τη  Γνώση, ο  Ιερεμίας με την βαθιά εσωτερικότητα σύμβολο της Ευσπλαχνίας και ο φοβισμένος Ιωνάς, τον Φόβο Θεού.

Η Λιβυική Σίβυλλα. Διακρίνονται οι δύο μικρές μορφές δίπλα της, κοινό χαρακτηριστικό στις απεικονίσεις όλων των Προφητών και των Σίβυλλων. Photo Credits: Wikimedia Commons

Στις πέντε Σίβυλλες που ακολουθούν μετά τους προφήτες, μπορούμε να παρατηρήσουμε ένα κοινό μοτίβο τόσο μεταξύ τους, όσο και με τις απεικονίσεις των Προφητών, καθώς ο Μιχαήλ Άγγελος έχει επιλέξει δύο μορφές μικρών αγγέλων να τους συντροφεύουν. Οι δύο αυτές μορφές συμβολίζουν, η μία την ψυχή και η άλλη το σώμα του κάθε εικονιζόμενου, καθώς σύμφωνα με τον νεοπλατωνισμό, από τον οποίο εμπνεύστηκε ο Μικελάντζελο την νωπογραφία του, κάθε άνθρωπος στην ζωή του συνοδεύεται από 2 αγγέλους, που αντικατοπτρίζουν τον χαρακτήρα του.

Ο Διαχωρισμός της Γης από τα Ύδατα. Photo Credits: Wikimedia Commons

Το αξιοπερίεργο στο κεντρικό κομμάτι της οροφογραφίας του Μιχαήλ Άγγελου είναι η αλλαγή της βιβλικής χρονολογικής σειράς των γεγονότων. Αυτό συνέβη σκόπιμα, καθώς ο καλλιτέχνης ήθελε όχι μόνο να επικεντρωθεί το ενδιαφέρον κυρίως στο κεντρικό κομμάτι αλλά και για να βρεθούν οι σκηνές που απεικονίζεται ο Θεός, ακριβώς πάνω από το ιερό!

Έτσι, βρίσκουμε τις σκηνές της Δημιουργίας του κόσμου (Διαχωρισμός Φωτός-Σκότους, Δημιουργία Αστέρων, Διαχωρισμός της Γης από τα Ύδατα) στην μέση της οροφής, ενώ πρώτες σε σειρά στην οροφογραφία του βρίσκονται οι σκηνές του Νώε (Η θυσία του Νώε, Ο κατακλυσμός, Η μέθη του Νώε), που χρονολογικά είναι οι τελευταίες στο βιβλίο της Γένεσης.

Παρατηρούμε συγκεκριμένα, την σκηνή της Δημιουργίας των Αστέρων. Ο Θεός εδώ απεικονίζεται δύο φορές, μία να δημιουργεί τον ήλιο και μία να μας έχει γυρισμένη την πλάτη και να δημιουργεί τα φυτά.

Η σκηνή της Δημιουργίας των Αστέρων. Photo Credits: Wikimedia Commons

Αυτή ήταν η σκηνή που βρισκόταν ακριβώς πάνω από τον Πάπα όταν τελούσε τις λειτουργίες και ήταν ένας συμβολικός τρόπος του καλλιτέχνη να δηλώσει την οργισμένη στάση του προς τον Καθολικισμό και την υπερβολή του.

Όπως είναι γνωστό, σύμφωνα με το Βιβλίο της Γένεσης, ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο σε 6 μέρες, ξεκινώντας από το Φως και τελειώνοντας στα ζώα. Ο Μιχαήλ Άγγελος όμως, απεικόνισε μόνο τις τέσσερις πρώτες μέρες της δημιουργίας, σταματώντας στα αστέρια και συμπυκνώνοντας τες σε 3 δυναμικές οροφογραφίες.

Η Δημιουργία του Αδάμ. Photo Credits: Wikimedia Commons

Σε αυτό το τρίπτυχο βρίσκεται ίσως η πιο γνωστή δημιουργία του σπουδαίου καλλιτέχνη. Η Δημιουργία του Αδάμ, η οποία συμπληρώνεται από την Δημιουργία της Εύας, το Προπατορικό Αμάρτημα και την Έξωση, αποτελεί την ευκολότερα αναγνωρίσιμη εικόνα στον κόσμο!

Στην σκηνή παρουσιάζεται ο πρωτόπλαστος Αδάμ και ο Θεός να προσπαθούν να αγγίξουν τα δάχτυλά τους. Σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, οι άγγελοι και το κόκκινο ύφασμα που περιβάλλουν τον Θεό, σχηματίζουν έναν εγκέφαλο, με τον οποίο ο καλλιτέχνης συμβόλισε την απόδοση και της ευφυΐας από τον Θεό στον άνθρωπο και όχι μόνο του σώματος. Μάλιστα, έχοντας σπουδάσει ανατομία, ο Μιχαήλ Άγγελος απεικόνισε τον εγκέφαλο τόσο ρεαλιστικά χρησιμοποιώντας τις ανθρώπινες μορφές, που μπορούμε να διακρίνουμε ακόμα και τον νωτιαίο μυελό, στο πόδι του τελευταίου αγγέλου.

Τα ευδιάκριτα κεφάλια κριαριών στα δεξιά και τα αριστερά από την σκηνή της Δημιουργίας του Αδάμ, που συμβόλιζαν το γυναικείο φύλο. Photo by Calvin Craig on Unsplash

Σε ένα άκρως καθολικό περιβάλλον, το οποίο πάντα ευνοούσε την πατριαρχία, η ύπαρξη κυρίαρχων γυναικείων μορφών θα μπορούσε να προκαλέσει αρκετές αντιπαραθέσεις. Ο Μιχαήλ Άγγελος βέβαια, ήταν γνωστό πως είχε άλλες απόψεις πάνω σε αυτό το θέμα και δεν δίστασε να φιλοτεχνήσει στην οροφή του παρεκκλησίου 8 κρανία κριαριών, τα οποία στην αρχαία ελληνική παράδοση συμβόλιζαν το γυναικείο φύλο.

Η σκηνή της Δημιουργίας της Εύας. Photo Credits: Wikimedia Commons

Ακόμα, η Εύα, στην σκηνή από την Δημιουργία της, εμφανίζεται με τα χέρια της να σχηματίζουν ένα ανάποδο τρίγωνο, το οποίο πάλι συμβόλιζε το γυναικείο φύλο. Βέβαια, αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τις γυναικείες μορφές, θα ανακαλύψουμε πως μοιάζουν πιο πολύ σε αντρικά σώματα, με γυναικεία χαρακτηριστικά. Αυτό συμβαίνει διότι την εποχή εκείνη, τα γυναικεία σώματα σχεδιάζονται είτε έχοντας βάσει την αντρική ανατομία, είτε σύμφωνα με κλασικά αγάλματα, τα οποία μέχρι τότε ελάχιστα απεικόνιζαν ελεύθερα την θηλυκότητα του γυναικείου σώματος.

Οι δύο μορφές νεαρών ανδρών στα δεξιά κρατούν μία βελανιδιά. Photo Credits: Wikimedia Commons

Στην οροφή της Καπέλα Σιξτίνα μπορούμε να διακρίνουμε αρκετές απεικονίσεις βελανιδιάς. Συγκεκριμένα, τις σκηνές της κεντρικής ζώνης περιβάλλουν 20 γυμνοί νέοι, οι ignudi. Οι περισσότεροι από αυτούς κρατούν βελανιδιές και τους πλαισιώνουν ασπίδες με σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη, ενώ ταυτόχρονα φαίνονται να παλεύουν με τα ανθρώπινα πάθη.

Η επιλογή αυτού του δέντρου δεν ήταν καθόλου τυχαία, αλλά συγκεκριμένα συμβόλιζε τον Πάπα Ιούλιο Β΄ και ήταν ένας τρόπος του Μιχαήλ Αγγέλου να τον ευχαριστήσει που του έδωσε την ευκαιρία και το κίνητρο να ασχοληθεί με κάτι διαφορετικό αλλά και το ελεύθερο να δημιουργήσει ό, τι αυτός ήθελε χωρίς καμία λογοκρισία. Η βελανιδιά συμβολίζει το πραγματικό όνομα του Πάπα, το οποίο ήταν Rovere και μεταφράζεται ως βελανιδιά!

Συνολικά, το άκρως συμβολικό δημιούργημα του Μιχαήλ Αγγέλου διαθέτει μία σφαιρική και εμπεριστατωμένη ματιά στην αρχή της δημιουργίας και τα πιο σημαντικά βιβλικά γεγονότα, αλλά και μία ωδή στον νεοπλατωνισμό, τον χριστιανισμό, την ανώτατη τέχνη αλλά και την επιστήμη, φανερώνοντας μας για ακόμα μία φορά το μεγαλείο του σπουδαίου καλλιτέχνη και τον πλούτο των γνώσεων του.

Τα τέσσερα αυτά χρόνια που φιλοτεχνούσε ακατάπαυστα την Καπέλα Σιξτίνα, μπορεί να στοίχισαν σωματικά αλλά και ψυχικά στον Μικελάντζελο παραπάνω από ότι περίμενε, χάρισαν όμως στους ανθρώπους ένα από τα πιο σημαντικά αριστουργήματα της τέχνης που δεν θα σταματήσει ποτέ να μας εκπλήσσει με την ζωντάνια, την ευρηματικότητα αλλά και την ομορφιά του.