Πομπηία: Η καταστροφική έκρηξη του Βεζούβιου που έμεινε στην ιστορία, μέσα από την τέχνη

Ο Βεζούβιος για πολλά χρόνια πέρναγε απαρατήρητος ως ένα μεγάλο και άκακο βουνό, στολίδι της Πομπηίας, μέχρι που έδειξε το πραγματικό του πρόσωπο. Ο Στράβων, αρχαίος Έλληνας γεωγράφος και ιστορικός, μάλιστα κατέγραψε ότι το βουνό ήταν σκεπασμένο με ωραίους αγρούς, εκτός από την κορυφή του, που ήταν επίπεδη, μαύρη και σκεπασμένη. Έτσι, οι άνθρωποι της εποχής νόμιζαν ότι το βουνό είχε στο παρελθόν πάρει φωτιά, αλλά η φωτιά έσβησε πριν προχωρήσει στην πόλη. Η αλήθεια βέβαια αποκαλύφθηκε αργότερα, με τραγικό τρόπο.

Στις 24 Αυγούστου του 79 μ.Χ οι έκπληκτοι κάτοικοι έγιναν μάρτυρες ενός τραγικού γεγονότος. Ο Βεζούβιος, που όπως διαπίστωσαν, ήταν ένα μεγάλο ενεργό ηφαίστειο, εξερράγη καταστρέφοντας με την λάβα του ό,τι έβρισκε στον δρόμο του, χωρίς να κάνει διακρίσεις αν ήταν χωράφια, σπίτια ή άνθρωποι.

Το λιμάνι της Νάπολης με θέα το Βεζούβιο, Franz Richard Unterberger. Photo Credits: Wikimedia Commons

Η Πομπηία ήταν πόλη της νότιας Ιταλίας, στην πλευρά της Τυρρηνικής θάλασσας, κοντά στη σημερινή Νάπολη. Χτίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. από τους Έλληνες στις ακτές της Καμπανίας, η οποία βρισκόταν στους πρόποδες του Βεζούβιου, γνωστός τότε ως βουνό.

Η Πομπηία στη συνέχεια κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους και είχε επηρεαστεί πολύ από τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Η τοποθεσία της και το κλίμα της ήταν εύφορα, γεγονός που την είχε αναδείξει στο καλύτερο θέρετρο της αρχαίας Ρώμης. Οι λόφοι της ήταν γεμάτοι με αμπέλια, ανάμεσα στα οποία ξεπρόβαλαν πολυτελείς εξοχικές επαύλεις.

Με πληθυσμό 20.000 με 30.000 κατοίκους, ήταν από τις πιο πλούσιες και όμορφες περιοχές της Ιταλίας. Το 62 μ.Χ. έγινε ένας σφοδρότατος σεισμός, που συντάραξε την μοναδικής ομορφιάς πόλη και προετοίμαζε τους κατοίκους για το χάος που επρόκειτο να συμβεί κάποια χρόνια μετά. Ακόμα και μέχρι την προηγούμενη μέρα της έκρηξης μικροί σεισμοί έπλητταν την περιοχή, χωρίς να κάνουν όμως εντύπωση στους πλέον συνηθισμένους στις σεισμικές δονήσεις κατοίκους.

Η Τελευταία ώρα της Πομπηίας στο σπίτι του ποιητή-1869, Joseph Coomans. Photo Credits: Wikimedia Commons

Στις 24 Αυγούστου ξημέρωσε μία φυσιολογική καλοκαιρινή μέρα, που γρήγορα όμως μετατράπηκε σε σκοτεινή, θανατηφόρα και άκρως ισοπεδωτική για την πόλη. Στην αρχή, πρώτο σημάδι του τι θα ακολουθούσε, ήταν το τρομερό κύμα σκόνης που σηκώθηκε στον αέρα.

Στην συνέχεια ακολούθησε ένας τρομακτικός ήχος, σαν βρυχηθμός τέρατος που θα κατάπινε την πόλη, αν και αυτό το τέρας ήταν η λάβα και η στάχτη του ηφαιστείου που σκέπασαν τα πάντα σε κλάσματα του δευτερολέπτου.

Η μανία του Βεζούβιου κράτησε δύο ολόκληρες μέρες. Ξεκίνησε με την βροχή ελαφρόπετρας διάρκειας περίπου 18 ωρών, επιτρέποντας στους περισσότερους κατοίκους να διαφύγουν. Μόνο 1.150 πτώματα έχουν βρεθεί μέχρι τώρα στο χώρο, επιβεβαιώνοντας πως αρκετοί ήταν οι κάτοικοι που σώθηκαν.

Κάποια στιγμή τη νύχτα ή νωρίς την επόμενη μέρα, άρχισαν πυροκλαστικές ροές κοντά στο ηφαίστειο, που αποτελούνταν από σύννεφα πυκνής και πολύ καυτής τέφρας, αποτεφρώνοντας ή πνίγοντας τον υπόλοιπο πληθυσμό. Το βράδυ της δεύτερης ημέρας, η έκρηξη είχε τελειώσει, αφήνοντας μόνο ομίχλη στην ατμόσφαιρα μέσω της οποίας ο ήλιος έλαμπε ελάχιστα.

Η έκρηξη του Βεζούβιου, 1810, Abraham Pether. Photo Credits: Nelson-Atkins Museum of Art

Η καταστροφική ταχύτητα της λάβας και της στάχτης που «κατάπιναν» τα πάντα στο πέρασμά τους δεν άφησαν στους άτυχους κατοίκους της Πομπηίας μεγάλα περιθώρια αντιδράσεων. Οι περισσότεροι που προσπάθησαν να διαφύγουν από την θάλασσα πνίγηκαν από τις τεράστιες πύρινες πέτρες που εκτόξευε το ηφαίστειο, σε απόσταση πολλών χιλιομέτρων.

Ένα τεράστιο κύμα από στάχτη έθαψε τα πάντα, μέσα σε λίγες ώρες, και άφησε την προηγουμένως χαρούμενη και γεμάτη ζωή πόλη, παγωμένη και νεκρή. Υπολογίζεται πως περίπου 12.000 κάτοικοι θάφτηκαν ζωντανοί από την λάβα ή πνίγηκαν στην θάλασσα, στην προσπάθεια τους να της ξεφύγουν.

Όσοι είχαν αποδεχθεί την μανία του ηφαιστείου έκαναν το μοναδικό πράγμα που μπορούσαν να κάνουν. Αγκάλιασαν τους αγαπημένους τους και περίμεναν το άδικο τέλος τους.

Ο Βεζούβιος κατά την έκρηξη (1775), Joseph Wright of Derby. Photo Credits: Wikimedia Commons

Την έκρηξη την γνωρίζουμε με λεπτομέρειες, καθώς την περιέγραψε σε δύο επιστολές του ο Πλίνιος ο Νεότερος, που ήταν αυτόπτης μάρτυρας της καταστροφής. Στις επιστολές του περιγράφει και τον θάνατο του θείου του, Πλίνιου του Πρεσβύτερου, ο οποίος στην προσπάθεια του να δει την έκρηξη από κοντά και να βοηθήσει τους φίλους του που ζούσαν εκεί, ανέπνευσε τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις του Βεζούβιου και πέθανε. Η ιστορία του μάλιστα ενέπνευσε την ηφαιστειολογία και ο Πλίνιος τιμήθηκε με τον όρο πλίνια έκρηξη, που αναφέρεται σε μία πολύ βίαιη έκρηξη ηφαιστείου, της οποίας η τέφρα φθάνει μέχρι τη στρατόσφαιρα.

Σύμφωνα με τις επιστολές του, η στάχτη είχε καλύψει ακόμα και τον ήλιο και περιγράφει εκατοντάδες ανθρώπους να προσπαθούν να κολυμπήσουν σε ένα κύμα στάχτης, ώστε να γλιτώσουν από την οργή της φύσης.

Οι επιστολές του Πλίνιου όμως, δεν είναι ο μόνος λόγος που γνωρίζουμε με λεπτομέρειες την ζωή, την αρχιτεκτονική και γενικότερα τις συνήθειες των κατοίκων της Πομπηίας. Η λάβα τα λέει όλα από μόνη της.

Συγκεκριμένα, μετά την έκρηξη του ηφαιστείου, η βροχή ηφαιστειακών αναβλυσμάτων και ελαφρόπετρας που ακολούθησε, κάλυψε τα πάντα, δημιουργώντας ένα μοναδικό θέαμα. Ας σκεφτούμε πως το μείγμα όλων αυτών των ηφαιστειακών υλικών που κάλυψε τα πάντα λειτούργησε ως γύψος, δημιουργώντας μία πόλη «καλούπι». Όσα είχαν καλυφθεί έμειναν άθικτα, ακόμα και τα χρώματα τους ήταν ζωντανά, σαν να είχαν μόλις βαφτεί.

Η Τελευταία Μέρα της Πομπηίας, 1833, Karl Brullov Photo Credits: Wikimedia Commons

Η περίεργη και εξωπραγματική αυτή εικόνα γρήγορα μετατράπηκε σε τραγική, καθώς μέσα στα ευρήματα της Πομπηίας ήταν χιλιάδες αποτεφρωμένοι άνθρωποι, στις στάσεις που τους είχε βρει η μανία της λάβας.

Παιδιά που έπαιζαν, άνθρωποι που γευμάτιζαν στα σπίτια τους, χωρικοί που δούλευαν, ζευγάρια και οικογένειες αγκαλιασμένοι, σαν να προσπαθούν ο ένας με το σώμα του άλλου να σωθούν.

Ακόμα, έχουν άρτια διασωθεί αντικείμενα καθημερινής χρήσης, επαύλεις με όλη τη χλιδή της εποχής, και όλες σχεδόν οι κατοικίες, δημιουργώντας το σκηνικό μίας πολύ καλά διατηρημένης πόλης φάντασμα.

Το 1592, καθώς ο αρχιτέκτονας Ντομένικο Φοντάνα έσκαβε ένα υπόγειο υδραγωγείο στους μύλους του Τόρε Ανουντσιάτα, έπεσε πάνω σε κάποιους αρχαίους τοίχους καλυμμένους με πίνακες και επιγραφές. Το υδραγωγείο του πέρασε μέσα από ένα μεγάλο μέρος της πόλης. όπως φαίνεται ακόμα σε πολλά μέρη σήμερα, και θα έπρεπε να έχουν γίνει εργασίες συντήρησης, αλλά ο ίδιος δεν αποκάλυψε σε κανέναν τα ευρήματα του.

Η Έκρηξη του Βουνού Βεζούβιου, 1762, Charles Francois Lacroix de Marseilles. Photo Credits: Wikimedia Commons

Το 1693, ο Τζουζέπε Μακρίνι, έσκαψε μερικούς τοίχους και έγραψε ότι η Πομπηία πρέπει να ήταν κάτω από τη La Civita, όπως είχαν ονομάσει την σκεπασμένη από την στάχτη περιοχή.

Στις 20 Αυγούστου 1763, βρέθηκε η επιγραφή «Rei Publicae Pompeianorum» (Πολιτεία της Πομπηίας) και η πόλη αναγνωρίστηκε επίσημα ως Πομπηία.

Υπήρξε μεγάλη πρόοδος στην αποκάλυψη της Πομπηίας όταν οι Γάλλοι κατέλαβαν τη Νάπολη το 1799 και κυβέρνησαν την Ιταλία από το 1806 έως το 1815. Η γη στην οποία βρίσκεται η Πομπηία απαλλοτριώθηκε και έως και 700 εργάτες χρησιμοποιήθηκαν στις ανασκαφές.

Ο Τζουζέπε Φιορέλι ανέλαβε τις ανασκαφές το 1863 και σημείωσε ακόμα μεγαλύτερη πρόοδο. Κατά τις πρώτες ανασκαφές του χώρου, είχαν βρεθεί κενά στο στρώμα τέφρας που είχε καλύψει ανθρώπινα λείψανα. Σύντομα ο Φιορέλι κατάλαβε ότι πρόκειται για το κενό που είχαν δημιουργήσει τα αποσυντεθειμένα σώματα και έτσι επινόησε την τεχνική της έγχυσης γύψου, για να αναδημιουργήσει τις μορφές των θυμάτων του Βεζούβιου.

Ο Βεζούβιος τα Μεσάνυχτα, 1869, Albert Bierstadt. Photo Credits: Wikimedia Commons

Χάρη στις ανασκαφές, η φρίκη που άφησε πίσω του ο Βεζούβιος έχει πλέον ξεσκεπαστεί ολόκληρη και χιλιάδες τουρίστες συρρέουν στην περιοχή για να δουν από κοντά τα αποτελέσματα του μένους της φύσης.

Συγκεκριμένα, η Πομπηία είναι ένας δημοφιλής τουριστικός προορισμός για πάνω από 250 χρόνια. Προσελκύει σχεδόν 2,6 εκατομμύρια επισκέπτες ετησίως, καθιστώντας το ένα από τα πιο δημοφιλή τουριστικά αξιοθέατα στην Ιταλία. Είναι μέρος του μεγαλύτερου Εθνικού Πάρκου του Βεζούβιου και ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO το 1997. Λόγω αυτής της δημοφιλίας, το «βάρος» των τουριστών που επισκέπτονταν αποκλειστικά την Πομπηία ήταν ασήκωτο για μία πόλη καταπονημένη για αιώνες από την οργή του ηφαιστείου. Έτσι, οι υπεύθυνοι του αρχαιολογικού χώρου της Πομπηίας άρχισαν να εκδίδουν νέα εισιτήρια, τα οποία επιτρέπουν στους τουρίστες να επισκεφθούν και τις διπλανές πόλεις, που έπληξε η καταστροφική λαίλαπα λάβας του Βεζούβιου.

Ακόμα, οι βροχές των τελευταίων ετών έχουν προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στα απομεινάρια της πόλης και οι τουρίστες πλέον έχουν περιορισμένη πρόσβαση στα κτίρια του Πάρκου. Συγκεκριμένα, μόνο το 1/3 των κτιρίων που ήταν ανοιχτά τη δεκαετία του 1960, είναι πλέον προσβάσιμα για το κοινό.

Η αλήθεια είναι πως, παρόλο που η έκρηξη του Βεζούβιου θεωρείται παγκοσμίως πως έγινε στις 24 Αυγούστου, αυτή η πληροφορία είναι λανθασμένη. Πράγματι, για χρόνια αυτή φαινόταν να είναι η πραγματική ημερομηνία καθώς ακόμα και ο Πλίνιος αυτή αναφέρει. Αυτό υποστήριζαν για χρόνια οι αρχαιολόγοι, όταν νέες μελέτες του 2018 φέρνουν στο φως νέα στοιχεία. Ο Πλίνιος είχε γράψει την επιστολή του 25 χρόνια μετά την καταστροφή και η δεύτερη εκδοχή της φαίνεται να είναι πιο σωστή. Αυτή μάλιστα, όπως αποδεικνύουν οι μελέτες, φέρει μία επιγραφή από άνθρακα, τοποθετώντας την έκρηξη στις 17 Οκτωβρίου.

Σαφής υποστήριξη για τους επιστήμονες που θεωρούν πως η έκρηξη έλαβε μέρος στα τέλη Οκτωβρίου βρίσκεται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι που είναι θαμμένοι στην τέφρα φαίνεται να φορούσαν πιο ζεστά ρούχα, από τα ελαφριά καλοκαιρινά που θα φόραγε ένας κάτοικος τον Αύγουστο. Τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά που βρέθηκαν στα καταστήματα παράγονται την εποχή του Οκτωβρίου και τα φρούτα που είναι συνώνυμα με τον Αύγουστο πωλούνταν ήδη σε αποξηραμένη μορφή.

Γλαύκος και Νίντια, 1867, Lawrence Alma Tadema. Photo Credits: Wikimedia Commons/ Cleveland Museum of Art

Βρέθηκαν ξηροί καρποί από καστανιές, οι οποίες δεν θα είχαν ωριμάσει πριν από τα μέσα Σεπτεμβρίου. Τα βάζα ζύμωσης κρασιού είχαν σφραγιστεί, κάτι που θα είχε συμβεί περίπου στα τέλη Οκτωβρίου. Τα νομίσματα που βρέθηκαν στο πορτοφόλι μιας γυναίκας, θαμμένης στην τέφρα, περιλαμβάνουν ένα με τον 15ο τίτλο του αυτοκράτορα. Αυτά τα νομίσματα δεν θα μπορούσαν να είχαν κοπεί πριν από τη δεύτερη εβδομάδα του Σεπτεμβρίου.