Ήταν μικρό παιδί όταν θ’ ακολουθούσε κάποιους συγγενείς του που ανέβαιναν στο χιονισμένο βουνό για κυνήγι. Έχουν περάσει σχεδόν 30 χρόνια από τότε και ο Τόμας Μπέλινκ, φέρει ακόμα την ένταση εκείνης της εμπειρίας. Κι ίσως, μ’ έναν τρόπο αυτή ευθύνεται για το νέο του ερευνητικό εγχείρημα. Ο διακεκριμένος Βέλγος performative artist επιστρέφει στην Αθήνα – μετά από το συνταρακτικό «Σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας στην εξορία» που είχε παρουσιάσει το 2016 και πάλι στο πλαίσιο του Fast Forward Festival στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση – όπου εγκαινιάζει ένα νέο είδος μουσείου κυνηγιού∙ για ανθρώπους, αυτή τη φορά.
Επίσκεψη στο αόρατο μουσείοΤο «Simple as ABC» με τον υπότιτλο «The wild hunt» είναι, όπως εκείνος το χαρακτηρίζει, ένα άυλο μουσείο, όπου τα εκθέματα επαφίενται στη φαντασία των επισκεπτών αφού δεν είναι παρά ηχογραφημένες μαρτυρίες σύγχρονων μας ανθρώπων∙ ανθρώπων κυνηγημένων στα σύνορα της πολύπαθης Μεσογείου. Ο Μπέλινκ τους αποκαλεί «ειδικούς» – αποφεύγει συστηματικά τη χρήση του όρου «μετανάστης» ή «πρόσφυγας» – τους οποίους κάλεσε να αναλάβουν ρόλο επιμελητών στο «μουσείο» του και να αφηγηθούν τις προσωπικές τους εμπειρίες.
«Μέσα από αυτό το εγχείρημα συνειδητοποίησα πως αν θέσεις οριακά διαφορετικά μιαν ερώτηση θα πάρεις μια εντελώς διαφορετική απάντηση. Επομένως, αν πάψουμε να ονομάζουμε αυτούς τους ανθρώπους μετανάστες, αν σταματήσουμε να τους αντιμετωπίζουμε ως αντικείμενα πόνου και θλίψης, αν απλώς ζητήσουμε την πολύτιμη συνεργασία τους τότε η Ιστορία θ’ αρχίσει να αλλάζει» λέει εμφατικά.
Στο αόρατο μουσείο του Τόμας Μπέλινκ.
Ο Τόμας Μπέλινκ δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος που ήταν πριν ξεκινήσει αυτήν την έρευνα. Οι φωνές όλων εκείνων που του μίλησαν για το «Wild hunt» τον στοιχειώνουν – κάνει ένα εύστοχο λογοπαίγνιο με τις έννοιες hunt (κυνήγι) και haunt (στοιχειώνω). «Κι ελπίζω να στοιχειώσουν κι όσους έρθουν να το δουν» λέει.
Εμφανίζεται εξαιρετικά ανήσυχος για τον τρόπο με τον οποίο γράφεται η Ιστορία, για τις πληροφορίες που διακινούνται στις επόμενες γενιές, για τα γεγονότα που ‘διαγράφονται’ ή αποκρύπτονται σαν να μην έγιναν ποτέ. Θυμάται μια από τις πιο συχνές εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας όταν επισκεπτόταν το Μουσείο της Κεντρικής Αφρικής (το μεγαλύτερο μουσείο κυνηγιού στην πατρίδα του) το οποίο είχε εγκαινιαστεί από τον βασιλιά Λεοπόλδο τον Β΄ – γνωστό και ως σφαγέα του Κονγκό.
«Η συλλογή του μουσείου τότε περιλάμβανε εκατοντάδες βαλσαμωμένα ζώα – έπαθλα κυνηγιού, χιλιάδες εξωτικές πεταλούδες, επίσης βαλσαμωμένες. Όταν όμως είχε εγκαινιαστεί από το Λεοπόλδο το μουσείο ‘εξέθετε’ και ανθρώπους. Υπήρχε ένας ανθρώπινος ζωολογικός κήπος όπου κάτοικοι του Κονγκό αναπαριστούσαν ένα χωριό της πατρίδας τους την ώρα που οι λευκοί επισκέπτες τους πετούσαν χρήματα και φαγητό ως επιβράβευση. Κάποιοι πέθαναν κάτω από αυτές τις εφιαλτικές συνθήκες. Αυτό το κομμάτι, λοιπόν, έχει διαγραφεί εντελώς από την ιστορία του μουσείου. Και εννοείται πως όσα διδαχθήκαμε στο σχολείο για τον Λεοπόλδο Β΄ εξαιρούσαν τη δολοφονική δράση του στον Κονγκό».
Ο Βέλγος καλλιτέχνης και ακαδημαϊκός συμμετέχει και ο ίδιος στο project του Wild Hunt.
Κι έτσι παρότι Βέλγος, ο Τόμας Μπέλινκ θέτει το δάχτυλο επί τον τύπον των ήλων, διαλέγοντας την άλλη πλευρά της Ιστορίας. Γενικά, δεν διστάζει να μιλήσει ευθέως: Θεωρεί υπεύθυνους για την διαστρέβλωση της σύγχρονης ιστορίας, μεταξύ άλλων, και τους δημοσιογράφους. Κι ας έχει μια απέναντι του. «Θα σας φέρω το εξής παράδειγμα: Στην έρευνα του Wild Hunt συμμετέχει κι ένας δημοσιογράφος από το Αφγανιστάν. Από τότε που πήρε το δρόμο της προσφυγιάς – κι ενώ όσο ζούσε ακόμα στην πατρίδα του έγραφε εκτενή ρεπορτάζ για την εσωτερική μετανάστευση – κανείς δεν τον αντιμετωπίζει πλέον ως δημοσιογράφο. Στην κατασκήνωση όπου ζει δεν του επιτρέπεται να καταγράψει την περιπέτεια του ενώ δίνεται αντίστοιχη άδεια σε δημοσιογράφους της Δύσης. Έχει αλλάξει ακόμα και ο τρόπος με τον οποίο ο ίδιος βλέπει τον εαυτό του και τον τρόπο που αφηγείται το οτιδήποτε. Γιατί συνειδητοποίησε ότι οι δημοσιογράφοι είναι κι αυτοί κυνηγοί. Ρίχνονται στο κυνήγι της ιστορίας, της πληροφορίας, μπαίνουν στο παιχνίδι της συναισθηματικής οικονομίας που βασίζεται στην εκμετάλλευση του πόνου των άλλων. Η δημοσιογραφία έχει να διανύσει πολύ δρόμο».
Τι σχέση έχει ο Αριστοτέλης με το φασισμό;Συνειδητοποίησα πρόσφατα πως η ρητορική υπέρ των ανοιχτών συνόρων έχει να κάνει πολύ με τα κλειστά σύνορα
Η ιδέα του «Wild Hunt» αντλεί από την αριστοτελική διατύπωση για την σκλαβιά. Ο Αριστοτέλης, 2.400 χρόνια πριν, έγραφε πως η μοίρα κάποιων ανθρώπων είναι προκαθορισμένη αφού ανήκουν στους αδύναμους, εκείνους στους οποίους θα επιβληθεί η κυριαρχία κάποιων άλλων.
«Είναι μια τρομερή αντίφαση αυτή που διατυπώνεται από ένα φιλόσοφο ο οποίος από τη μια εξυψώνει το αγαθό της ελευθερίας και από την άλλη συνειδητοποιεί ότι η έννοια της ελευθερίας συμβαδίζει με τους ανελεύθερους ανθρώπους. Σε αυτή τη σκέψη άλλωστε στηρίχτηκαν οι ευρωπαϊκές αποικίες, η σκλάβωση ολόκληρων πληθυσμών. Αυτό το ιδεολογικό μοτίβο επιστρέφει διαρκώς στην Ιστορία του δυτικού πολιτισμού και συμβάλλει στην κατασκευή των ρατσιστικών αντιλήψεων, του εθνικισμού, του φασισμού», σχολιάζει ο Τόμας Μπέλινκ.
Η ιδέα του «Wild Hunt» αντλεί από την αριστοτελική διατύπωση για την σκλαβιά
Στη διάρκεια της συζήτησης, ο 36χρονος Βέλγος επαναλαμβάνει συχνά πως ανήκει στην κατηγορία των προνομιούχων: Αυτών που δεν κυνηγήθηκαν ποτέ, αυτών που μπορούν να ταξιδέψουν οπουδήποτε στον κόσμο με χαρακτηριστική άνεση. Δεν έχει όμως καμία αυταπάτη – γνωρίζει καλά τους κανόνες του κυνηγιού.
«Στη διαδικασία του κυνηγιού δεν υπάρχουν σταθεροί ρόλοι. Όλα μπορούν ν’ αλλάξουν ανά πάσα στιγμή. Το κακό είναι πως στην Ευρώπη φημιζόμαστε για την ασθενή μας μνήμη. Γιατί, είναι σαφές, πως δεν έχει περάσει πολύς καιρός από το Ολοκαύτωμα. Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν, βέβαια, ότι ο ναζισμός ήταν μια ακραία συνθήκη αλλά δεν συμμερίζομαι την άποψη τους∙ νομίζω ότι μπορεί να επαναληφθεί ανά πάσα στιγμή. Και υπάρχουν μικρότερα παραδείγματα που μας το υπενθυμίζουν: Δείτε τους Αλβανούς – μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης σήμερα – που στα 1990 είχαν πέσει θύματα συστηματικής δίωξης».
«Το οικοδόμημα της ειρηνικής Ευρώπης είναι πλαστό αφού η ΕΕ έχει συμβάλλει σ’ ένα σωρό πολέμους εκτός κι εντός συνόρων» σημειώνει ο Τόμας Μπέλινκ.
Στα χρόνια που ακολούθησαν ο εθνικισμός και η ακροδεξιά επιβεβαίωσαν πως δεν είναι πια εξαίρεση μα μέρος του ευρωπαϊκού συστήματος. «Ναι», συμφωνεί ο Μπέλινκ, «η άνοδος του νεοφασισμού είναι μια μορφή κυνηγιού ανθρώπων της εποχής μας». Ωστόσο, στην δική του έρευνα επιχειρεί να αναδείξει μορφές ανθρώπινου κυνηγιού στις οποίες συμμετέχει – έστω και ερήμην του – κάθε Ευρωπαίος πολίτης.
«Συνειδητοποίησα πρόσφατα πως η ρητορική υπέρ των ανοιχτών συνόρων έχει να κάνει πολύ με τα κλειστά σύνορα. Το οικοδόμημα της ειρηνικής Ευρώπης είναι πλαστό αφού η ΕΕ έχει συμβάλλει σ’ ένα σωρό πολέμους εκτός κι εντός συνόρων. Θυμηθείτε τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Η την Αλγερία ως αποικία της Γαλλίας. Κι αυτοί ευρωπαϊκοί πόλεμοι ήταν. Ακόμα και στην περίπτωση της Συρίας θα ήταν ψέμα να μην παραδεχθούμε ότι μια σειρά ευρωπαϊκών κυβερνήσεων οδήγησαν στην άνοδο ενός καθεστώτος στην εξουσία».
Τι κρίμα που εγώ δεν άφησα ποτέ το σχολείο για να απαιτήσω ένα καλύτερο μέλλον
Το μουσείο του Τόμας Μπέλινκ θα μείνει ανοιχτό μέχρι και την Τετάρτη 15 Μαΐου στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Αμέσως μετά θα ταξιδέψει στην έδρα του, στις Βρυξέλλες. Όμως, ο ίδιος ξεκαθαρίζει πως δεν καταπιάνεται με την έννοια του μουσείου γιατί ανησυχεί τόσο για την κληρονομιά που αφήνουμε όσο για όσα παρακάμπτουμε από το παρόν μας.«Πιστεύω πως τα μουσεία δεν αφορούν στο παρελθόν, αλλά στο παρόν μας. Χρησιμοποιούν το παρελθόν για να δημιουργήσουν μια αφήγηση βάσει της οποίας θα διεκδικήσουμε το μέλλον μας. Είναι ένα είδος χειραγώγησης της Ιστορίας».
Αν κάτι τον κάνει να αισθάνεται περήφανο για τον τρόπο που γράφεται το παρόν μας είναι οι μαθητές. Οι μαθητές που κάθε Πέμπτη σε όλη τη Βόρεια Ευρώπη καταλαμβάνουν τους δρόμους αιτούμενοι τη διάσωση του περιβάλλοντος. «Και σκέφτομαι με κάποια ανακούφιση πως η επόμενη γενιά είναι εδώ για να καθαρίσει τη βρωμιά που αφήνουμε εμείς. Τι κρίμα που εγώ δεν άφησα ποτέ το σχολείο για να απαιτήσω ένα καλύτερο μέλλον». Αλλά αυτό θα μπορούσε να γίνει το θέμα ενός άλλου μουσείου.
