Ξύπνα Βασίλη: Τότε και τώρα

Ασπρόμαυρα πλάνα. Ασπρόμαυρες οθόνες. Ζιβάγκο, μπριγιαντίνη και ριγέ γραβάτες. Ροκ εντ ρολ τραγούδια για τους σοσιαλιστές. Και ποιητές που απαγγέλουν για «Λαίλαπες», «Κοράκια» και «Σκοταδόψυχους». Η αναβίωση του θεατρικού έργου του Δημήτρη Ψαθά από τον Αρη Μπινιάρη για λογαριασμό του Εθνικού Θεάτρου γυρίζει πίσω στα sixties για να αποτυπώσει στιγμές από τον καθεστωτικό συντηρητισμό αλλά και τις κομμουνιστικές κορώνες που διαμόρφωναν, πολεμώντας λυσσαλέα η μια την άλλη, το ιδεολογικό υπόβαθρο της εποχής.

Ακριβώς πενήντα χρόνια μετά, η συνάντηση με το ίδιο υλικό σε μια άλλη, εξίσου ταραγμένη, χρονική συγκυρία αφήνει πολύ χώρο για το σχολιασμό των κυρίαρχων ιδεολογιών. Τι σήμαινε το «Ξύπνα Βασίλη» στα μέσα της δεκαετίας του ’60 και τι σημαίνει σήμερα;

«Όταν επανήλθα στην ταινία αλλά και στο πρωτότυπο θεατρικό κείμενο, με αφορμή το ανέβασμα της παράστασης, διέκρινα πως ο Ψαθάς δεν καυτηριάζει μόνο τον παροξυσμό και την επίφαση των ιδεολογιών, αλλά ένα σύνολο στοιχείων, που συστήνουν την παθογένεια της κοινωνίας τότε και σήμερα» παρατηρεί ο σκηνοθέτης της παράστασης, Αρης Μπινιάρης. «Η εμμονή για ανέλιξη με κάθε τίμημα, ο δογματισμός των θέσεων, η μανιακή νουθεσία για κοινωνική αποκατάσταση, η μη αποδοχή της γνώμης του άλλου είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά των προσώπων που ο Ψαθάς διακωμωδεί. Αυτή η διακωμώδηση προσώπων και καταστάσεων, η οποία λειτουργεί απολαυστικά για τον θεατή, μαρτυρά ταυτόχρονα, μια μονωμένη μοναξιά μέσα από την οποία συνδέονται οι χαρακτήρες του έργου».

Ο, δηλωμένος ως κεντρώος Ψαθάς, παραδίδει το 1965 – δύο χρόνια μετά τη δολοφονία Λαμπράκη δηλαδή – το θεατρικό του έργο σε μια προσπάθεια να σατιρίσει και να εκθέσει τα δύο άκρα, τη ρητορική της Δεξιάς και της Αριστεράς. Ηρωας του ο εθνικόφρων, έντιμος μα γενικά συμβιβασμένος με την μέτρια ζωή του και τις ελάχιστες απολαβές του Βασίλης – με εξαίρεση το όνειρο για τον πρώτο αριθμό του λαχείου. Ο Βασίλης, πάντως, δεν κουράζεται να διαφωνεί με το συνάδελφο του, τον επαναστάτη, τον ονειροπόλο, εννοείται συνδικαλιστή και “κουκουε”, Μάνο που σύντομα θα γίνει και γαμπρός του. Ενα γύρισμα της τύχης που φέρνει τον Βασίλη σε πρωταγωνιστική θέση άρα και ταξική αναβάθμιση, θα σταθεί ως αφορμή για να ανατραπεί αυτό το δίπολο και να καταρρεύσουν τα επιχειρήματα και τα ήθη των υπερασπιστών τους.

Τα ζωτικά μας ψεύδη

«Η πλοκή λειτουργεί κυρίως ως αφορμή για να αναρωτηθούμε βαθύτερα για τη συνέπειά μας, τόσο απέναντι στην πολιτικές, όσο και στις κοινωνικές και πνευματικές μας τοποθετήσεις. Στο πώς αντιμετωπίζουν αυτά τα πρόσωπα τις συνθήκες τις ζωής τους, γενικότερα. Αυτό που μάχονται είναι αυτό που δεν επιθυμούν ή αυτό που ζηλεύουν; Υπάρχει σ’ αυτούς τους ήρωες αυτό που ονομάζουμε πολιτική ιδεολογία; Πιστεύουν στις κοινωνικές αξίες;» αναρωτιέται ο Γιώργος Γάλλος που ερμηνεύει τον επώνυμο ρόλο του “κοιμώμενου” Βασίλη.

«Όλοι τα λέμε ωραία και μάλιστα εκπλήσουμε πολλές φορές τους ακροατές μας όταν αναλύουμε θεωρητικά τα “πιστεύω” μας. Όταν όμως έρθει η ώρα της πράξης, εκεί που πρέπει οι δηλώσεις μας να τηρηθούν, αρχίζουν τα πισωγυρίσματα. Είτε ως πολίτης, είτε ως γονιός, ως συνάδελφος ή φίλος είναι πιθανό η ζωή να σε φέρει να συναντηθείς μ’ αυτό που ξόρκιζες. Όταν αυτό είναι η αυθαίρετη εξουσία, κάποια “οικονομική απολαβή”, ή κάποια “εξυπηρέτηση” με το αζημίωτο, πώς συμπεριφέρεσαι; Παραμένεις σταθερός στις “θέσεις” σου ή αρχίζουν τα “είπα – ξείπα” και τα “δε βαριέσαι”».

Τι κι αν έχει μισός αιώνας; Αλίμονο αν όλες αυτές οι πρακτικές δεν μας θύμιζαν κάτι. Ο Γιώργος Παπαγεωργίου που, ως ποιητής Φανφάρας θα καθρεφτίσει την άλλη όψη της μετατόπισης, την ενσωματωμένη στο σύστημα διαννόηση, το λέει ευθαρσώς: «Ό,τι συνέβαινε στο ‘60, συμβαίνει περίτρανα και τώρα. Η πόλωση, οι φρούδες ελπίδες, τα φράγκα ως μοχλός αλλαγής συνειδήσεων, το «πάρτι» του παρακράτους. Το ‘60 είναι εδώ/ ενωμένο δυνατό» τονίζει και συνεχίζει: «Από την άλλη, αναφερόμαστε σε μια εποχή που ο κομμουνισμός αντιμετωπιζόταν από άλλους ως επανάσταση, από άλλους ως απειλή και από άλλους ως… ευκαιρία. Οπως και να ‘χει, σήμερα δεν μιλάμε σίγουρα με την ίδια ένταση για το κομμουνιστικό κίνημα μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ. Το κυριότερο, όμως, πρόβλημα σήμερα είναι το εξής: Οι προλετάριοι πλέον δείχνουν ανυπεράσπιστοι σε παγκόσμιο (ή έστω ευρωπαϊκό) επίπεδο. Αυτό δείχνει να εκφράζεται σε κομματικό επίπεδο. Η αστική τάξη από την άλλη δείχνει οχυρωμένη πίσω από τα “τείχη” της. Πως ακριβώς λοιπόν πιστεύετε ότι θα αντιμετωπίσουμε τους νεοφασίστες; Με κουβεντούλα και ποσταρίσματα;».

Φόρος τιμής στο σινεμά

Η συνάφεια του κοινωνικοπολιτικού πλαισίου και των νοοτροπιών που αναπτύσονται μέσα σε αυτό, προσφέρεται και για την απεικόνιση του έργου στο σήμερα. Στην παράσταση του, ο Αρης Μπινιάρης επιχειρεί τη σύνθεση τραγουδιών σε ροκ εντ ρολ mode που απηχούν τα τεκταινόμενα του ’60, ζωντανά εκτελεσμένα δε από μπάντα “γιεγιέδων” «ως παλμογράφο των υπόγειων συναισθηματικών ρευμάτων του έργου». Σκοπός του είναι βέβαια να πετύχει μια διπλή αφηγηματική λειτουργία «από τη μία να έχουμε την κωμωδία της ζωής των προσώπων, με τους ομιλούντες διαλόγους της καθημερινότητάς τους και από την άλλη το ποτάμι των ανομολόγητων συναισθημάτων».

Η μυθολογία της ομώνυμης ταινίας του Γιάννη Δαλιανίδη που επισκίασε με την κυκλοφορία της το 1969 την ύπαρξη του θεατρικού έργου – αφού το «Ξύπνα Βασίλη» καταγράφηκε στη συλλογική μνήμη ως φιλμ – δεν θα μπορούσε να μην συνυπολογιστεί ως έμπνευση για τα αισθητικά εργαλεία της σκηνοθεσίας. Αν και όπως σημειώνει ο Αρης Μπινιάρης δεν σκοπεύει να αναπαράγει την κινηματογραφική μεταγραφή του έργου γι’ αυτό και ανέτρεξε ελάχιστα στην ταινία παρόλα αυτά το σινεμά καθορίζει την τελικά φόρμα της παράστασης.

Ηρωες κάθε εποχής

Ασπρόμαυροι ή έγχρωμοι, κινηματογραφικοί ή θεατρικοί οι ήρωες του Ψαθά εξακολουθούν να συμβολίζουν νοοτροπίες που ακούραστα περιγράφουν την ελληνική κατάσταση, τότε όπως και σήμερα. Για τον Γιώργο Γάλλο ο Βασίλης είναι και παραμένει «γρανάζι του ίδιου μηχανισμού. Ξεκινώντας από την αγωνιώδη ανάγκη του να ανήκει κάπου, συστρατεύεται πρώτα με τους συντηρητικούς και μετά με τους προοδευτικούς. Πείθεται κάθε φορά ότι βρίσκεται στην πλευρά των άνθρωπων που έχουν αξίες, πνεύμα και ιδανικά. Όταν όμως αποδεικνύεται ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει, παρακολουθούμε το πώς επιδρά πάνω του όλη αυτή η ανακολουθία. Διαταράσεται η ψυχική του υγεία και οδηγείται στην απόλυτη μοναξιά».

Ο ποιητής Φανφάρας αντιστοίχως, όπως εξηγεί ο Γιώργος Παπαγεωργίου, είναι «ένας… τσανακογλύφτης της μπουρζουαζίας. Βυθισμένος καλλιτέχνης στη δίκη του “στρατευμένη” αντικομμουνιστική ποίηση και ταυτόχρονα ευνοημένος από την αστική τάξη που στο πρόσωπο του βρίσκει ένα αγαπημένο παιδί. Σήμερα, 50 χρόνια μετά, υπάρχουν πολλά αγαπημένα παιδιά που κινούνται και δημιουργούν σχεδόν μονίμως υπό την “φροντίδα” μεγάλων κρατικών και ιδιωτικών φορέων και οργανισμών. Όταν όμως γίνεις ένας “καλλιτέχνης της μπουρζουαζίας”, πόσο ουσιαστικό πιστεύεις ότι θα είναι το θέατρο που θα παράγεις; Γιατί σήμερα δεν έχουμε ανάγκη από θέατρο που μυρίζει… “τσάι και συμπάθεια”, αλλά από θέατρο που έχει να προτείνει μια ουσιαστική σύνδεση ανάμεσα στον κοινωνικό ιστό μιας πόλης/ χώρας και στο πνεύμα της κλασικής και σύγχρονης δραματουργίας».

Βασίλης, Φανφάρας, Μάνος, Φαρλάκου όλοι θιασώτες του δογματισμού, του κλίματος πόλωσης και τελικώς των ιδεολογικών αδιεξόδων κάθε εποχής.